Scheiding van kerk en staat lastig? Koos Janssen, burgemeester van Zeist, vindt van niet. ‘Het ligt er maar aan hoe je ermee omgaat.’ Zelf komt hij overal. In katholieke en protestantse kerken, in hindoetempels en bij het vrijdagmiddaggebed in de moskee. ‘Gewoon onder de mensen zijn, met iedereen praten en horen wat ze bezighoudt. Dat inspireert me in mijn dagelijks werk. Je snapt elkaars speelveld en je geeft elkaar de ruimte. Drijfveren in het leven mogen best verschillen, als we elkaar maar niks opdringen. In de praktijk hebben we elkaar hartstikke hard nodig en dan is het alleen maar goed om te weten wie de ander is. In goede en in slechte tijden. Bijvoorbeeld bij nare incidenten als de verschrikkelijke vermissing en de dood van Anne Faber in Zeist. Toen zette de kerk haar deuren wijd open, zodat wij bijeenkomsten met de inwoners konden organiseren. Op zondag nota bene. Er kwamen honderden mensen, zonder onderscheid in achtergrond. Zo moet het gaan.’

Houding

‘Natuurlijk hebben we in Zeist soms ook te maken met gevoelige onderwerpen. Zoals het vlaggen bij het gemeentehuis na aanslagen, bijvoorbeeld die in Parijs, Londen, Nieuw-Zeeland. Wanneer doe je dat wel en wanneer niet? En die keer toen een paar middelbare scholieren gingen uitreizen om zich bij Islamitische Staat aan te sluiten. Daar ontstond heel snel een oordeel over. Samen met de scholen zijn wij als gemeente heel erg in de weer geweest toen die meiden weer terugkwamen. Willen we ze wel terug op hun school? En wil de school ze wel terug? Welke positie neem je als gemeente in? Met die meiden is het gelukkig allemaal goed gekomen. Ze kwamen weer op het rechte spoor, vonden balans in hun leven en gingen zelfs voorlichting geven op scholen.’ 
Volgens Janssen heeft zoiets alles te maken met de houding die je aanneemt. Samen werk je dan aan de inclusieve samenleving.
De handreiking Tweeluik religie en publiek domein van het ministerie van BZK en de VNG, die in februari verscheen, kan daar volgens Janssen goed bij helpen. Hij leverde zelf een bijdrage en de gemeente was aanwezig bij de presentatie. ‘Het gaat er niet om het gelijk aan je kant te krijgen, maar veel meer om hoe je samen je weg vindt in dit soort vraagstukken. En hoe je als gemeente kunt verbinden en er met elkaar het beste van maakt.’

We komen uit een tijd waarin religie minder zichtbaar was in de samenleving

Gemeentelijke autonomie

Gemeenten en religieuze organisaties komen elkaar op allerlei terreinen tegen. Uitgangspunt is dat de gemeente zich neutraal en onpartijdig dient op te stellen en de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging en het gelijkheidsbeginsel moet beschermen.
Toch is dat in concrete gevallen soms ingewikkeld en moeten gemeenten andere afwegingen maken. De handreiking geeft handvatten voor gemeenten over de scheiding tussen kerk en staat op grond van de juridische kaders en praktijkvoorbeelden die helpen om vragen over zaken als subsidieverlening, veiligheid of leegstand te beantwoorden. De lokale context en gemeentelijke autonomie staan daarbij centraal. 

Tweeluik

Het is een tweeluik geworden, want de handreiking bevat zowel een uitleg over de juridische spelregels als handvatten voor de omgang met allerlei concrete kwesties. Het stuk is een vervolg, of eigenlijk een update, op een eerdere versie die in 2010 verscheen.
‘We komen uit een tijd waarin religie minder zichtbaar was in de samenleving en waarin we dachten dat geloof uitsluitend een privézaak was’, zegt Sophie van Bijsterveld, hoogleraar religie, recht en samenleving aan de Radboud Universiteit Nijmegen. ‘Daardoor zijn we het als samenleving een beetje verleerd geraakt om erover te praten en ermee om te gaan. Inmiddels zijn onze maatschappij en de relatie tussen gemeente en religieuze instellingen op een aantal punten behoorlijk veranderd. Het besef dat er wel degelijk een heleboel maatschappelijke elementen aan religie zitten en dat beide werelden elkaar nodig hebben, dringt steeds meer door. Samen radicalisering tegengaan en weerbaarheid vergroten bijvoorbeeld. Dat zijn echt ontwikkelingen van de laatste jaren.’ 

Radicalisering

De decentralisatie in het sociaal domein heeft ook heel wat verandering teweeggebracht. Van Bijsterveld: ‘Tijdens het hoogtepunt van de verzorgingsstaat ontvingen religieuze organisaties net als andere organisaties veel subsidie voor maatschappelijk werk. Dat werd toen vooral gezien in termen van een overheid die particuliere initiatieven steunt. Nu worden relaties tussen overheid en religieuze organisaties op maatschappelijk vlak veel meer gezien als samenwerking. Voor de gemeente kan het dan gaan om het bevorderen van integratie, het bereiken van lastig bereikbare doelgroepen of het tegengaan van radicalisering.’

De handreiking speelt daar volgens Van Bijsterveld een belangrijke rol in en geeft goede handvatten bij het maken van beleidskeuzes. Over interreligieuze bijeenkomsten bijvoorbeeld. ‘Voor de gemeenten is daarbij van belang dat zij integratie bevorderen, ook al zien de betrokkenen de bijeenkomst zelf in andere termen. Daarom staat financiële betrokkenheid van de gemeente daaraan niet in de weg. Zo kunnen gemeenten voor jongerenwerk ook best in zee gaan met organisaties die werken vanuit een religieuze achtergrond. Uiteraard mogen die organisaties daarbij niet evangeliseren. Tegelijkertijd kunnen gemeenten niet tegenhouden dat instellingen bepaalde voorwaarden stellen aan de religieuze achtergrond van maatschappelijk werkers die zij in dienst nemen. Met andere woorden, ze mogen in principe eisen dat zij hetzelfde geloof aanhangen.’

In Gouda alleen al zijn zestig kerken en drie moskeeën

Gemixte bevolking

Terug naar de handreiking en naar de rol die deze kan vervullen in gemeenten die te maken hebben met een sterk gemixte bevolking. Zoals Gouda, waar mensen met uiteenlopende achtergronden met elkaar samenleven.

Burgemeester Pieter Verhoeve vindt het ‘geweldig’ dat de VNG met een update komt. ‘Tijden zijn veranderd en er spelen nu echt andere kwesties dan tien jaar geleden. Het feit dat er iedere zondag meer mensen in de kerk zitten dan bij het betaald voetbal, geeft aan dat religie voor velen betekenisvol is. In Gouda alleen al zijn zestig kerken en drie moskeeën. Dat zijn heel veel vervoerbewegingen, veel samenkomen en het heeft invloed op het leven van veel bewoners. Daar moeten we iets mee.
‘Als gemeente werken we risico- en probleemgericht. Als er vanwege de ramadan een grote bijeenkomst wordt verwacht, dan anticiperen we daar natuurlijk op. Maar dat doen we ook met georganiseerd voetbal. Wat dat betreft is een kerk of een religie niet anders dan een andere impactrijke activiteit. “Gelijke monniken, gelijke kappen”. Dat is hier eigenlijk wel heel toepasselijk.’

Maatschappelijk middenveld

Tussen de manier waarop gemeenten met dit soort kwesties omgaan, ziet Verhoeve overigens behoorlijk wat verschillen. Met name in het contact dat ze hebben met religieuze instellingen.
‘In Oudewater, mijn vorige gemeente, heb ik het een pastoraal overleg opgezet. Eens in de zoveel tijd kwamen alle geestelijken en de gemeente samen om te bespreken wat er speelde. Dat werkte goed. Het leidde tot zeer betekenisvolle ontmoetingen waarin we elkaar leerden kennen en wisten wat we aan elkaar hadden. Vanuit de kerken is een groot vrijwilligerspotentieel. Als je elkaar kent, kun je veel beter inzetten op kwesties als huiselijk geweld, schuldhulp en de voedselbank. Dat overstijgt religie en achtergrond. Dat moet je gewoon veralgemeniseren.'
Dat bleek ook in 2015, toen een forse stroom vluchtelingen Nederland binnenkwam. Verhoeve: ‘Samen met de kerken hebben we toen goed en snel kunnen handelen. Religieuze instellingen willen gewoon ook helpen en wij kunnen ze zien als een extra maatschappelijk middenveld.’

Sportgala

Toch gebeurt dat niet overal, weet Verhoeve. ‘Te vaak wordt nog geredeneerd vanuit een stevig paradigma met betrekking tot de scheiding van kerk en staat. Volgens mij moeten we er vooral praktisch mee omgaan. Gemeenten en burgemeesters voelen zelf heel goed aan wat wel en niet kan. Natuurlijk moet ik als burgemeester een kerstverhaal kunnen voorlezen, maar uiteraard doe ik dat niet alleen op persoonlijke titel. Ga er ontspannen mee om en problematiseer het vooral niet. Nodig elkaar uit, ga langs als er een nieuwe voorganger is en wees bij elkaars belangrijke bijeenkomsten. Natuurlijk hoef je niet mee te doen, maar aanwezig zijn uit respect en om de ander te leren kennen, is verstandig. Als bestuurder ben je toch ook present bij de benoeming van een nieuwe voorzitter van de winkeliersvereniging of het jaarlijkse sportgala. Zo weet je elkaar ook te vinden bij hoogte- en dieptepunten en kun je elkaar helpen. Ook in spannende tijden zoals nu met corona.’