Het werk van Laurentien van Oranje en de praktijk van de gemeenten kruisen elkaar opnieuw. In 2011 sprak VNG Magazine voor de eerste keer met de prinses. Als voorzitter van Stichting Lezen en Schrijven wees zij toen op de gemeentelijke rol bij de aanpak van laaggeletterdheid. Nu is er de Number 5 Foundation, een initiatief van haarzelf en haar man, prins Constantijn. De stichting onderzocht voor het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties hoe er gelijkwaardig kan worden samengewerkt tussen jongeren aan de ene kant, en bestuurders en ambtenaren aan de andere kant. Zodat ze samen kunnen bouwen aan de samenleving en de democratie. De basis van zo’n samenwerking ligt er nu, in de vorm van het rapport Bondgenoten in de democratie.
We praten met haar over het betrekken van mensen, jongeren in het bijzonder, bij de democratie en het openbaar bestuur. En over de samenwerking tussen Number 5, de VNG en gemeenten rondom de missie van een ‘menselijke overheid’.
Van laaggeletterdheid tot een menselijke overheid, voor haar is het een consistente, rode draad met inclusie en participatie als gemene deler. ‘Inclusie gaat over gelijkwaardigheid. Dat organiseer je via participatie, vanuit de mensen om wie het gaat. Dat betekent: luisteren, en vandaaruit herkennen wat de essentie is en welke stappen er gezet moeten worden. Het is een drieluik van mindset, inhoud en proces.’

Luisteren naar de mensen om wie het gaat is de essentie van democratie. Uit uw rapport blijkt dat bestuurders vaak geen idee hebben wat jongeren vinden.
‘Luisteren naar mensen is nog iets anders dan je in hun situatie kunnen verplaatsen. Ook al spreek ik met honderden laaggeletterden, ik blijf me realiseren dat ik nog niet alles weet, want anders zou ik me door het volgende verhaal niet meer laten verrassen. En dan zou ik niet meer nét die andere nuance horen waardoor ik weet dat dé laaggeletterde niet bestaat. Net zoals dé jongere niet bestaat. Als je dat gaat denken, word je doof voor andere perspectieven die je beeld kunnen verrijken. Het begint bij de mindset dat je niet weet hoe de situatie van de ander is, dat je altijd moet dóórvragen. Dat niet-weten zou de basismindset van ambtenaren en bestuurders moeten zijn, in plaats van al aan de voorkant in te vullen hoe je iets gaat aanpakken.’

Luisteren naar mensen is nog iets anders dan je in hun situatie kunnen verplaatsen

Niets is zo moeilijk als een mindset en ingesleten processen veranderen. De vraag is of ambtenaren en bestuurders dat kunnen.
‘Zoals Johan Cruijff zei, je gaat het pas zien als je het doorhebt. Het vraagt een bepaalde vaardigheid, maar ook collectieve bestuurlijke processen. Van ambtenaren mag je niet verwachten dat ze het proces op een andere manier gaan inrichten als ze daar het mandaat niet voor hebben. Dus moet je de regelruimte zo organiseren dat ze kunnen zeggen: we gaan het op zo’n manier fiksen dat het voor jou, als mens, werkt. Daar hebben we het nu ook met de VNG over, wat de randvoorwaarden van een menselijke overheid zijn. Mensen moeten de ruimte en het politieke mandaat krijgen om te doen wat ze moeten doen. Dat begint met leren van elkaar. Het is nu nog erg versnipperd, we zijn in Nederland gewend het allemaal op onze eigen manier te doen. Er moet een level playing field komen. Daarvoor ontwikkelden we al eerder dit jaar samen met de VNG en de Nationale Jeugdraad een mooie handreiking.’

Even naar de lokale praktijk: u was dit jaar op Urk…
‘Na de avondklokrellen in januari werd ik benaderd door de wethouder die mij vroeg dialogen te leiden tussen jongeren, politie en gemeente. Om elkaar beter te begrijpen. Prima, maar ik wilde wel weten wat de volgende stap in het proces zou zijn. Ik kom niet opdraven voor de bühne, een dialoog kan nooit vrijblijvend zijn. Ik heb daar niks opgelost, maar sindsdien zijn ze wel substantieel met elkaar in gesprek. De politie zei: dit doen we niet genoeg, terwijl ze juist heel erg van de persoonlijke benadering is, met agenten uit Urk die jongeren aanspreken en een praatje maken. Maar als je daarvoor de tijd niet meer hebt of neemt, drijf je uit elkaar.’

U zei terecht: dé jongere bestaat niet. Is dat ook niet een deel van het probleem, dat over ‘de jongeren’ wordt gesproken alsof het een homogene groep is?
‘Absoluut. Laten we het daarom hebben over de participatie van mensen. Een jongere is ook een mens, alleen staat die op een ander moment in het leven. Vanuit de toeslagenaffaire hebben we geholpen een kindregeling te ontwerpen voor de Belastingdienst. Daarvoor zijn we in gesprek gegaan met kinderen en jongeren, als mensen. Door die dialoog, en die ging heel diep, kwamen de kinderen en jongeren met het idee van verschillende leeftijdscategorieën. Want op verschillende leeftijden heb je verschillende dingen nodig. Superlogisch, maar zo zitten onze bestuurlijke processen en oplossingen niet in elkaar.’

Ambtenaren moeten de ruimte krijgen om te doen wat ze moeten doen

De Number 5 Foundation is een initiatief van u en uw man. Hij is vooral bekend als ambassadeur van start-ups. Dat is toch iets heel anders?
‘Ik zie wel eenzelfde dynamiek. Start-ups zijn ook een disruptie van de “zo hebben we het altijd gedaan”-wereld. Participatie, juist van jongeren, is dat ook.’

U wilt de boel een beetje opschudden.
‘Ja. Je moet niet veranderen om het veranderen, maar als mensen zich buitengesloten of niet begrepen voelen terwijl we wel met elkaar die inclusieve samenleving willen, dan moet je het dus beter doen dan je tot nu toe deed. Wij willen de dialoog tussen bestuurders, ambtenaren, mensen in de uitvoering én de mensen om wie het gaat faciliteren, alleen al om de tijd te nemen en te ontrafelen: wat speelt er nou echt, wat betekent dat dan precies, een menselijke overheid? Hebben we wel duidelijk in beeld wie de mensen zijn die in kwetsbare posities zitten? Als dat niet zo is, praat je over vage begrippen, dan gaat het niet over mensen zoals jij en ik. De toeslagenaffaire is een goed voorbeeld dat het kan. Vanuit de mensen, de inhoud en de processen zijn we gekomen tot een regeling voor kinderen en jongeren om wie het gaat. Zoals een ambtenaar zei: als je het voor dit proces, waar zó de spotlights op staan, goed kunt doen, dan kan dat ook voor andere processen. Die lerende houding biedt hoop.’

Door die affaire staat het belang van de ‘menselijke maat’ nu wel op de kaart. Hoe dramatisch ook, was het een ‘blessing in disguise’?
(Lange stilte) ‘Hoe je dit onder woorden brengt, dat luistert zo nauw. Het emotioneert me, ik weet wat het met mensen gedaan heeft omdat ik maanden met hen in gesprek ben. Dus om te spreken van een blessing in disguise, nee. De affaire heeft wel al die elementen uitgelicht waar het om gaat. Hoe vreselijk het ook is, je zult waarschijnlijk altijd dit soort situaties nodig hebben. Net als corona een aantal dingen zichtbaar heeft gemaakt. Het was natuurlijk al veel langer bekend dat mensen in armoede geen digitale apparaten hebben om mee te kunnen doen, maar als het dan daadwerkelijk een levensbehoefte blijkt omdat kinderen worden uitgesloten van onderwijs, dan was corona nodig om wat eigenlijk al bekend was, scherp te krijgen.’

Er ligt nu een mooi rapport, u praat met de VNG over de menselijke overheid. Wat moet er nog meer gebeuren om jongeren betrokken te houden bij de democratie?
‘Er moet een duurzame jongereninfrastructuur komen, waarin ook plaats is voor jongeren die nu niet mee kunnen praten omdat ze al hun tijd nodig hebben om te studeren, of moeten werken om te kunnen overleven. Bij veel onderwerpen zeg ik: geld is niet de oplossing. Maar als je vindt dat dit belangrijk is, dan moet je het organiseren. En dan is echt substantieel geld nodig waarmee jongeren hun rightful place in de samenleving kunnen vervullen. Het spijt me, maar zo plat is het.’