‘Een rijk dat precies wil weten wat de gemeente met een specifieke uitkering doet. Dat betekent verantwoording afleggen over elke euro met enorm veel verantwoordingslast. We kunnen dat wel gestold wantrouwen noemen.’ 
Evert Weys, burgemeester van Hilvarenbeek én portefeuillehouder financiën van de K80, vat kernachtig samen hoe de kleinere gemeenten nut en noodzaak van de specifieke uitkering (spuk) ervaren. ‘Bovendien is het ook nog eens incidenteel geld.’ Net als de VNG ziet de K80 liever dat deze bedragen in het gemeentefonds opgaan. Dat biedt meer speelruimte. Weys: ‘Geef daarbij algemene richtlijnen aan gemeenten wat ze met die middelen moeten doen.’ 
Weys vraagt specifiek aandacht voor de kleine gemeenten, omdat die onevenredig harder getroffen worden door de methodiek. Die krijgen naar verhouding kleinere bedragen omdat ze minder inwoners hebben. Maar ze moeten wel dezelfde kosten maken om plannen op te stellen, informatie te verzamelen en verantwoording af te leggen. ‘Veel van dat geld gaat op aan verantwoordingskosten en komt niet in de gemeenschap terecht. Als het rijk de specifieke uitkering niet wil afschaffen, zou het voor de kleine gemeenten een lichter regime kunnen maken.’
Als voorbeeld noemt Weys de uitkeringsregeling ter compensatie van gedupeerden van de toeslagenaffaire. Eén van de K80-leden kreeg een paar duizend euro om aan de doelgroep te geven. De gemeente was een veelvoud van dat bedrag kwijt om de aanvraag te verantwoorden. ‘Laten we ons niet bezighouden met veel bureaucratie, maar met de doelstellingen die we nastreven. Stop die incidentele gelden gewoon in de algemene uitkering, het liefst structureel. De gemeente bepaalt vervolgens binnen de richtlijnen, in overleg met de gemeenteraad, op welke manier het budget aan dat specifieke doel wordt besteed. Dat vereist wat meer vertrouwen over en weer. Waarom zou je dat niet hebben, we werken toch allemaal aan dezelfde doelstellingen als de ene overheid?’

Ameland
Op de extra kleine gemeente Ameland leiden spuks tot ‘hilarische taferelen’. Gemeentesecretaris Iwan Valk kan er diverse oplepelen.
De Spuk GALA (breed welzijnswerk) bijvoorbeeld beschrijft een waslijst aan voorwaarden waaraan de gemeente moet voldoen ‘om uiteindelijk 728 euro overmaakt te krijgen voor vroegsignalering alcoholproblematiek’. De regeling voor het informatiepunt IDO bij de bibliotheek levert 3.539 euro op. ‘Wat bedenken we nu eigenlijk met elkaar? De laatste tijd spelen we vaker met de gedachte of Ameland nog wel aan de Haagse doelstellingen mee moet doen.’   
Over de Spuk GALA hebben de Waddengemeenten gesprekken met het rijk gevoerd. Dat leidde tot een verdubbeling van het oorspronkelijk uit te keren bedrag. Positief, zegt Valk, maar problemen zijn er echter niet mee opgelost. ‘Het rijk redeneert dat Ameland met die 80.000 euro wel een fte kan aannemen. Maar het is een tijdelijke regeling, dus hoe ga ik de formatie uitbreiden? Bovendien bevat deze uitkering zoveel subregels, dat één medewerker dit nooit over de gehele breedte alleen aankan.’  

Wat bedenken we nu eigenlijk met elkaar?

Volgens de gemeentesecretaris kan Ameland met de beperkte beleidscapaciteit zelf veel betere dingen doen op het eiland. ‘We werken integraal en kennen de mensen die hier wonen. We weten echt wel wat nodig is. Daar hebben we geen rijksbeleidsprogramma met een tijdelijke uitkering voor nodig, die behalve veel heisa ook nog eens heel weinig oplevert.’

Algemene uitkering
Het rijk schrijft gemeenten inhoudelijk iets voor waar ze niet om gevraagd hebben, zegt Valk. Dat is onnodig, zeker op een gedecentraliseerd domein als welzijn. ‘Dat kan de gemeente veel beter. Als het rijk een inhoudelijke richting wil, overleg dan met de VNG en stop het geld in de algemene uitkering. Daar kun je altijd nog toezicht bij organiseren indien noodzakelijk.’ 
Ook bij uitkeringen voor doelen die gemeenten minder goed in de vingers hebben, heeft Valk de nodige bedenkingen. Hij vraagt zich af waarom het aanjagen van de energietransitie geen rijkstaak is. Er is een gebrek aan kennis bij gemeenten. Die moeten daarvoor professionals inhuren. ‘Maak een pool van kennis in Den Haag en faciliteer daarmee gemeenten. Dat doet het rijk niet, want dat betekent mensen inhuren en dus risico’s nemen. Met de spuk wordt het ons probleem en onze verantwoordelijkheid. Het rijk heeft het probleem van zich af georganiseerd. Dat zegt iets over de onderlinge verhoudingen.’  
Valk adviseert eerst te kijken wat nu eigenlijk het maatschappelijke probleem is en op welk niveau dat het best is op te lossen. ‘Als de rijksoverheid iets wil en de gemeenten niet vertrouwt, regel het dan zelf.’

Eindhoven
Spuks zijn heel divers. Daarin zit ook het probleem, zegt senior concern auditor Daphne Lourenssen die in het grote Eindhoven tegen het ‘doorslaan van verantwoordingslast’ aanloopt.Zo vroeg Eindhoven een uitkering aan rond fietsveiligheid van schoolgaande kinderen. De gemeente kreeg vervolgens 8.000 euro verdeeld over twee jaar. ‘Qua administratieve lasten is die subsidie tig maal over de kop gegaan. Hoeveel jongeren krijgen we daar nu veiliger mee op school? Waar zijn we dan als grote gemeente met een begroting van 1 miljard euro mee bezig? Dit zouden we in mijn ogen gewoon zelf moeten kunnen ophoesten als we het een belangrijk thema vinden. Iemand in de keten moet alert zijn bij de aanvraag van zo’n specifieke uitkering. Gemeenten horen daar zelf ook scherp op te zijn.’
‘Niemand is blij met de vele spuks’, aldus Lourenssen. Er lopen volgens haar initiatieven om de systematiek aan te passen via een wijziging in de Financiële-verhoudingswet. ‘Dat duurt lang. Intussen probeert men vanuit Den Haag met oplossingen te komen om snel te acteren op actuele ontwikkelingen als de Oekraïnecrisis, energiecrisis, coronacrisis en toeslagenaffaire. Het publiceren van een spuk kan daardoor sneller, zodat gemeenten eerder weten waar ze aan toe zijn. Supergoed, maar de keerzijde is wel dat sommige departementen inmiddels gewend zijn geraakt aan die spuks en het eigenlijk wel prima vinden.’ 
Wat de verantwoording extra lastig maakt, is dat het rijk werkt met een kasstelsel waarbij alles in het boekjaar wordt afgerond. Gemeenten krijgen dan bijvoorbeeld in december nog geld voor dat jaar. Die werken echter met het baten-lastenstelsel. Geld waar een jaar later daadwerkelijk iets mee wordt gedaan komt dan pas in de verantwoording.
In de basis is er niets mis met een spuk, vindt Lourenssen. Wat haar betreft hoeven die dan ook niet te verdwijnen. Wel dient er iets te gebeuren aan de hoeveelheid specifieke uitkeringen en de verantwoordingslast. ‘Waarom wil het rijk weten hoeveel meter radiatorfolie we plakken in woningen? Verantwoorden is prima, maar niet op dit niveau. Ik zie het als een ketenprobleem. Rijksambtenaren doen net als gemeenteambtenaren hun best aan de hand van wetten en kaders. Het is complex. Gemeenten hebben hier net zo goed een rol in. Het is zo makkelijk om te wijzen terwijl we allemaal in hetzelfde schuitje zitten.’