‘Burgemeester! Vanuit de kerken rijden mensen naar Oekraïne om kinderen en moeders op te halen! Wat gaat de gemeente nu doen?’ 
Dat nieuws kwam Sander de Rouwe als kersverse burgemeester van Kampen na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne ter ore. ‘Natuurlijk krijgt de gemeente uiteindelijk te maken met zulke initiatieven van inwoners’, zegt hij. ‘Eigenlijk is het de bedoeling dat inwoners eerst met de gemeente overleggen om te verkennen wat kan en mag.’
Maar deze burgemeester greep niet in. ‘Niet denken, maar doen – dat spreekt me aan.’ Wat De Rouwe wél in stilte deed: zorgen dat het college 20.000 euro reserveerde en twee ambtenaren vrijmaakte voor vragen die ongetwijfeld uit de actie zouden voortkomen. ‘Want zeker was dat de initiatiefnemers bij ons op de deur zouden kloppen voor een vergunning tijdelijke huisvesting op private grond. Toen ze eenmaal langskwamen zeiden we: we staan achter jullie en lossen het samen op. Dat gaf lokaal veel vertrouwen om door te gaan.’
Lang verhaal kort: vrijwilligers vanuit de kerken zorgden dat Oekraï­en­se vluchtelingen woonplekken kregen en de gemeente hielp het juridisch en financieel mogelijk te maken. De opvang had daardoor niet alleen draagvlak onder inwoners, zij zorgden ook voor ondersteuning en begeleiding van de tijdelijke nieuwkomers – de gemeente had er geen omkijken naar.

Sociaal gedragen

De houding van de gemeente naar de kerkelijke initiatiefnemers had nog veel meer impact. Het bleek de opmaat naar een vernieuwende en sociaal gedragen aanpak voor ‘een huis, thuis en toekomst’ voor andere vluchtelingen: statushouders. Dusdanig innovatief dat het navolging vindt in veel meer gemeenten.
Dat begon met een knagend besef dat opvang voor Oekraïners zó was geregeld en de asielopvang in Ter Apel nog altijd overloopt. En daar komen de ‘rock-’n-roll-ambtenaren’ in beeld, zoals De Rouwe ze noemt. ‘Deze twee ambtenaren hadden op eigen initiatief het projectplan De Thuisgevers geschreven om hetzelfde te doen voor statushouders die in het azc vastzitten en al langer wachten op een woning. Met de gemeente als supporter en wederom de kerken – de Protestantse Kerk Nederland (PKN) – in Kampen als initiator.’
Grondlegger Laura Prat Bertrams is een van die rock-’n-roll-ambtenaren. Ze legt uit: ‘Vaak is de gemeente niet op de hoogte van panden die tijdelijk leegstaan en heeft ze ook geen zicht op welke inwoner de statushouder wegwijs wil maken in de samenleving. Gemeenten willen verder het liefst lang van een tijdelijke locatie gebruik kunnen maken, want ze moeten voor een vervolgwoning zorgen en dat is niet zomaar voor elkaar.’
De Thuisgevers zoekt plekken voor minimaal een ­halfjaar en liefst een jaar, zegt Prat Bertrams. ‘Ook al heel kort voor gemeenten om daarna vervolghuisvesting te kunnen realiseren. Toch blijkt het meestal te lukken om een sociale huurwoning of flexwoning te vinden als die eerste tijdelijke huisvesting maar is geregeld. Als Thuisgevers helpen we gemeenten kosteloos met nadenken over creatieve oplossingen.’ Het vraagt een minder krampachtige houding van gemeenten, vindt Prat Bertrams. ‘Je moet echt de instelling hebben dat het goedkomt. Daarnaast: inwoners willen iemand helpen om onderdeel uit te maken van onze samenleving. Zeg je als gemeente nee, dan zeg je dus nee tegen enthousiaste inwoners.’
Naast de opgave om statushouders een plek te geven zijn er intussen nog vijftig extra ­statushouders via De Thuisgevers in Kampen in een warm bad beland. De ene inwoner biedt een leegstaande locatie aan, de ander maakt tijd om buddy te worden. Buddy’s doen bijvoorbeeld taalspellen met statushouders, of nemen ze mee naar een vereniging.

Sociaal bewogen organisaties

Dat de kerken als sociaal bewogen organisaties het initiatief nemen voor opvang van Oekraïners en daarna statushouders, is niet verwonderlijk. De Rouwe: ‘Kerken zijn samenlevingen in het klein. Kerkgangers werken in de zorg, de bouw, het onderwijs – je kunt leunen op ontzettend veel expertise.’
Of het zoeken was naar samenwerking tussen de kerken en de gemeente? ‘Totaal niet’, zegt De Rouwe. ‘De samenleving gaat voor, niet de overheidsregels. Je moet durven vertrouwen op inwoners. Je kunt niet altijd wachten op maatregelen uit Den Haag of Brussel. Bovendien: tijdens corona bleek de landelijke overheid snel en adequaat te kunnen handelen om ondernemers te redden. Ik vertrouwde erop dat de rijksoverheid ons ook nu niet in de kou zou laten staan.’
Echt spannend is het omarmen van burgerinitiatieven niet, vindt De Rouwe. ‘Je moet bereid zijn om het probleem, de taakstelling, uit handen te geven. Om het lokaal te delen in plaats van op het bordje van inwoners te leggen.’ Andere gemeenten adviseert hij om initiatiefrijke inwoners uit te nodigen om met elkaar mee te denken. ‘Zo nodigde ik alle predikanten uit voor een gezamenlijk ontbijt. Dan komt het tot uitwisselen van moeilijkheden en mogelijkheden. De ene kerk heeft wel gebouwen, maar geen vrijwilligers, bij de ander is het andersom. Zo kom je verder.’
Dat het programma startte en doorgroeide vanuit een regio die we ook kennen als de Biblebelt, heeft niets met het welslagen ervan te maken, stelt De Rouwe. ‘Het gaat erom dat de asieldiscussie hier niet de discussie van overheden is geworden, waarbij iedereen naar elkaar wijst. Maar dat de samenleving een plek krijgt of zelfs het startpunt vormt – niet pas nadat er een locatie is aangewezen. Dan kun je meters maken door de centimeters te benutten.’
Prat Bertrams wijst erop dat Rotterdam de meest succes­volle gemeente is als je kijkt naar het aantal gehuisveste statushouders via De Thuisgevers. ‘Niet per se een kleine of religieuze gemeente zoals Kampen. Als er één opvangplek is gerealiseerd, volgt vaak vrij snel een volgende in de buurt of wijk.’

GemeenteDelers

Vorig jaar werd Kampen met De Thuisgevers genomineerd voor de GemeenteDelers-competitie (zie kader). De Rouwe: ‘Doordat we meededen, wisten we beter hoe we een landelijke uitrol van De Thuisgevers konden ontwikkelen. En dankzij een financiële bijdrage van de rijksoverheid konden we een plan maken voor de landelijke introductie. Want het lag er allemaal al: een samenwerkingsovereenkomst, conceptadvies­nota, persberichten en lokale initiatieven om huisvesting te vinden en geschikt te maken.’ 
De burgemeester prijst ook de rol van het ministerie van Justitie en Veiligheid. ‘Dat ageerde precies zoals wij als gemeente bij de kerken. We kregen de vrije hand en het volle vertrouwen. Nu heeft De Thuisgevers mensen in dienst die landelijke opgaven vertalen naar de plaatselijke praktijk en oplossingen helpen verzinnen met de inwoners. Zij verzorgen ook online inspiratiesessies en delen op lokale, provinciale en landelijke platforms hun ervaringen en adviezen. Ook is er een website gebouwd waar iedereen informatie kan vinden. De Thuisgevers ontzorgt, kent alle regelingen en weet waar je lokaal tegenaan kunt lopen en hoe je ermee omgaat.’

Leren

Met succes. Intussen verkennen ruim honderd gemeenten ongeveer honderddertig Thuisgeefinitiatieven. Zo’n tweehonderd mensen zijn gehuisvest en de ambitie is om in 2024 nog eens duizend statushouders een plek te geven in de samenleving.
De bekendheid die GemeenteDelers genereerde is ook winst, vindt projectmanager Laura Prat Bertrams. ‘Je staat in één keer op de kaart bij de gemeenten. De VNG is gericht op netwerken en wij zien hoezeer het helpt als je ambtenaren van de ene gemeente aan de andere koppelt. Zij leren van elkaar en hoeven niet zelf alles uit te vinden.’ 
De Thuisgevers kon daardoor nog beter inspelen op vragen en behoeften. ‘Gemeenten hebben behoefte aan zekerheid, dus ontwikkelden we een menukaart met opties die we kennen uit de praktijk.’ En De Thuisgevers blijft verder innoveren. Prat Bertrams: ‘De PKN heeft een sterke infrastructuur en lukt het bovendien om kerkelijke en niet-religieuze mensen met elkaar in contact te brengen. Het is nog niet gelukt om de moskeeën te bereiken. Daar gaan we mee aan de slag.’