De roerige jaren 1572-1574. De watergeuzen veroverden Den Briel, Vlissingen kwam in opstand, steden als Delft, Medemblik, Gouda en Enkhuizen sloten zich daarbij aan. Er waren bloedbaden in Zutphen en Naarden en Haarlem werd belegerd, Leiden werd ontzet en in Alkmaar begon de victorie. Het is slechts een kleine greep uit de onvoorstelbare veelheid van gebeurtenissen. De Nederlanden stonden in brand, aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog. 
Er werd geschiedenis geschreven en dat is aanleiding voor veertig steden met wortels in die tijd om daar komend jaar, 450 jaar later, uitgebreid bij stil te staan. Op 19 juli 1572 kwamen vertegenwoordigers van twaalf belangrijke steden in Dordrecht bijeen voor wat de geschiedenis zou ingaan als de eerste Vrije Statenvergadering. Willem van Oranje werd daar erkend als stadhouder en vroeg en kreeg geld om zijn troepen te betalen om de Spanjaarden te bestrijden. De periode 1572-1574 wordt wel gezien als ‘de geboorte van Nederland’, ook al zou het nog driekwart eeuw duren voor er een einde aan de oorlog kwam.

Veertig gemeenten

Bijna veertig gemeenten die elk hun eigen rol speelden in die oorlog hebben zich speciaal voor dit jubileumjaar verenigd in het Samenwerkingsverband 1572. Ook de gemeenten die, met de kennis van nu, ‘fout’ waren omdat ze Filips II van Spanje bleven steunen.
Goed of fout, het is van ondergeschikt belang, zegt Jan Knol. locosecretaris van de de gemeente Brielle en secretaris van het samenwerkingsverband. De viering van de geboorte van Nederland is vooral een aanleiding om in te gaan op de grote thema’s die destijds speelden en nu nog altijd actueel zijn. Het jubileumjaar heeft twee gezichten, zegt Knol: de historische feiten vormen het ene gezicht, de vier V’s van Vrijheid, Verdraagzaamheid, Verbondenheid en Verscheidenheid het andere. Beide kanten van de medaille komen aan bod in de onderwijsprogramma’s die voor zowel het basis- als het voortgezet onderwijs worden ontwikkeld. En er komt een tentoonstelling die de 1572-gemeenten van de organisatie kunnen afnemen – al dan niet met een lokale inkleuring.

19 juli

Gouda, bijvoorbeeld, heeft volgend jaar al een feestje omdat het 750 jaar geleden stadsrechten kreeg. Op 19 juli, toevallig dezelfde datum als de Vrije Statenvergadering waar Gouda ook aan tafel zat. De stad, die bekendstond om haar verdraagzaamheid, wil het feestje die dag vieren met de andere 1572-gemeenten.
Iets eerder, op 8 juli, staat Dordrecht stil bij die allesbepalende Statenvergadering van destijds. Opnieuw wil de stad dan een belangrijke vergadering houden, met burgemeesters van de veertig gemeenten die met een resolutie het kabinet zullen oproepen meer werk te maken van de vier V’s. 
Jos Wienen, burgemeester van Haarlem en voorzitter van Samenwerkingsverband 1572, is enthousiast over de viering van de geboorte van Nederland. ‘Het is waardevol om geschiedenis en actuele thema’s zo te verbinden.’
Adel verplicht. Haarlem was in 1572 een belangrijke stad. Nadat het had meegedaan aan de Vrije Statenvergadering, probeerden Spaanse troepen de stad te veroveren. Dat lukte pas na een beleg van zeven maanden, toen de uitgehongerde bevolking zich moest overgeven. ‘Haarlem heeft de strafexpeditie van Alva tot staan gebracht’, zegt Wienen. ‘Het Spaanse leger leed hier gigantische verliezen, waardoor de Opstand momentum kon krijgen en doorgroeien zodat in de jaren erna de Spanjaarden ook echt nederlagen gingen lijden.’
Haarlem viert volgend jaar ook dat precies 500 jaar geleden Dirck Volkertsz. Coornhert werd geboren, de veelzijdige kunstenaar, geleerde en humanist die het grootste deel van zijn leven in Haarlem werkte, onder meer als stadssecretaris. Wienen: ‘Coornhert was ook adviseur van Willem van Oranje en speelde een rol in de Opstand. In polemieken zette hij zich in voor vrijheid en verdraagzaamheid. Hij verzette zich tegen onderdrukking van andere geloofsrichtingen.’
Coornhert ligt overigens begraven in de Goudse Sint-Janskerk die volgend jaar weer voor één keer als katholieke kerk wordt ingericht.
Haarlem gaat het Coornhertjaar combineren met de rol van de stad tijdens de Opstand en met de vier V’s. Met activiteiten, een tentoonstelling en debatten met scholieren. ‘Die thema’s raken ook direct aan de thema’s waar Haarlem in 1572 mee worstelde’, zegt Wienen. ‘De stad stond aan de kant van Oranje, kwam weer in handen van het Spaanse bestuur, vervolgens verzoende ze zich weer met Oranje, maar wel met afspraken over godsdienstvrijheid. Die uiteindelijk ook weer op niets uitliepen. Haarlem was een goed voorbeeld van de complexe situatie in die tijd.’

Je krijgt de geschiedenis zoals die is, met haar ruwe en rauwe kanten

Botsende vrijheden

Wienen vindt het ‘boeiend’ om lijnen te trekken tussen toen en nu. Polarisatie, tegengestelde opvattingen, geweld – de samenleving wordt opnieuw geconfronteerd met de vraag hoe ze de boel bij elkaar moet houden. Wienen: ‘Waar botst de vrijheid van de een met die van de ander? Vrijheid is de ruimte om jezelf te zijn, maar daar hoort wel iets essentieels bij: binnen de kaders van de rechtsstaat. Die rechtsstaat garandeert mijn vrijheid, maar ook dat die van de ander daardoor niet in de knel mag komen. Precies de thema’s die 450 jaar geleden ook speelden. Het is fascinerend om te zien hoe mensen die de ene dag nog kunnen roepen dat ze toch de vrijheid moeten hebben om hun geloof te kunnen belijden, drie dagen later aan de macht zijn en dan zeggen dat katholieken natuurlijk niet die vrijheid hebben. Dat is echt ongekend.’
Wienen noemt het ‘boeiend’ dat het die stroming er uiteindelijk niet in is geslaagd haar opvattingen dwingend op te leggen. ‘Met dank aan Oranje is er een basis van verdraagzaamheid, van gewetensvrijheid in het staatsbestel blijven bestaan. We worstelen nu met onze grondrechten, maar die zijn deels al ten tijde van de Republiek naar boven gekomen. Het is prima om bij de term “geboorte van Nederland” kanttekeningen te plaatsen, maar je kunt er niet omheen dat we het bestuur zoals we het nu kennen goed functioneert vanaf 1572.’
Wienen erkent dat het thema ‘de geboorte van Nederland’ kan worden gekaapt door nationalistische elementen. ‘Maar het is geen specifiek rechts thema. Ook links ziet het belang van historische wortels. SP’er Emile Roemer, tot voor kort waarnemend burgemeester van Alkmaar, was heel enthousiast over het initiatief. En ik herinner me dat Jesse Klaver heeft gepleit voor meer aandacht voor de Acte van Verlatinghe, die ook wel wordt gezien als een soort onafhankelijkheidsverklaring van de Nederlanden.’

Nederlanderschap

Aan de andere kant zijn er partijen die teruggrijpen op de geschiedenis en Nederland het liefst willen afsluiten voor nieuwkomers. Laat de discussie maar komen, zegt Wienen. ‘Maar dan moet het wel gaan over de thema’s die ons uit de geschiedenis worden aangereikt. Deze periode laat bijvoorbeeld juist de grote rol van vluchtelingen zien. Je kunt niet zeggen: ik wil alleen maar de thema’s die me bevallen. Nee, je krijgt de geschiedenis zoals die is, met haar ruwe en rauwe kanten, maar ook met al haar vraagstukken en worstelingen, en met de werkelijkheid dat we een land zijn waar we het moeten hebben van verscheidenheid en verdraagzaamheid.’