Hoe pakt het regeerakkoord van het kabinet-Rutte IV financieel uit voor gemeenten? Met spanning keken gemeenten uit naar de startnota, die half januari 2022 verscheen. Het stuk kreeg al snel de bijnaam The Good, the Bad and the Ugly (pdf, 4987 kB). In de eerste maanden van het jaar is er weer een lockdown. Op de dag nadat die afloopt, 24 februari 2022, valt Rusland Oekraïne binnen. Duizenden Oekraïense vluchtelingen zijn welkom in gemeenten, een pittige opgave tegen de achtergrond van de al bestaande problemen bij de opvang van asielzoekers.
Gemeentefinanciën
De financiële implicaties van het regeerakkoord werden rond die tijd ook duidelijk, vertelt Andries Kok, directeur Lokaal Bestuur en Informatiesamenleving. ‘Goede elementen zijn dat gemeenten er tot en met 2025 veel geld bij krijgen vanuit de trap-op-trap-af-systematiek, want het rijk geeft veel geld uit. Ook wordt de opschalingskorting tot en met 2025 geschrapt. Het slechte nieuws was een extra bezuiniging op de jeugdzorg van €500 miljoen.’ Gemeenten zijn ook niet blij met het afromen van geld uit het gemeentefonds voor geoormerkte uitkeringen voor bijvoorbeeld woningbouw. ‘Een venijnig element,’ zegt Kok, ‘je moet extra huizen bouwen met geld dat helemaal niet extra is.’
Gemeenten zijn niet blij met het afromen van geld uit het gemeentefonds voor geoormerkte uitkeringen.
Het ugly element in de startnota was dat in 2026 een financieel ravijn ontstond door het gemeentefonds met €1,3 miljard te korten. ‘De impact daarvan werd in de maanden daarna duidelijk. Met zo’n structureel beeld, kun je als gemeente geen langetermijninvesteringen doen.’ Na tussenkomst van een verkenner stortte het kabinet voor het jaar 2026 een miljard extra in het gemeentefonds. Dit gaf in de zomer lucht voor de meerjarenbegrotingen van gemeenten. ‘Maar,’ zegt Kok op de langere termijn houden we een gat. Het ravijn begint nu in 2027.’ De extra bezuiniging op de jeugdzorg van bijna een half miljard, werd, na forse druk van de VNG, niet op gemeenten afgewenteld.
Interbestuurlijke verhoudingen
De VNG inzet is al jaren gericht op structureel financiële duidelijkheid voor gemeenten en betere interbestuurlijke verhoudingen, zowel in Den Haag als Brussel. ‘Dit is in 2022 onvoldoende gerealiseerd, noch het geld noch de bestuurlijke verhoudingen,’ zegt algemeen directeur Leonard Geluk. ‘Dit is schadelijk, de uitvoering van langjarige transformaties is niet structureel gefinancierd. Dit staat langetermijninvesteringen in de weg, dit is een groot knelpunt.’
De uitvoering van langjarige transformaties is niet structureel gefinancierd. Dit staat langetermijninvesteringen in de weg.
Met de discussienota voor de Verenigingsstrategie 2030 (pdf, 664 kB) doet het VNG-bestuur een aanzet voor betere bestuurlijke verhoudingen. De kern daarvan is dat gemeenten een proactieve rol nemen; initiatief nemen voor beleid op thema’s die belangrijk zijn voor inwoners. De discussie over de Verenigingsstrategie startte vorig jaar na de zomervakantie bij provinciale VNG-afdelingen, de Bestuurdersdag en in andere gemeentelijke gremia. Een goed moment, na de raadsverkiezingen traden rond de zomer de nieuwe colleges van B&W aan. De nieuwe visie is er ook op gericht om het collectief van gemeenten te versterken door meer intervisie, kennisuitwisseling en door meer samen te doen. Ook met het oog op het tekort aan gekwalificeerde mensen.
Uitvoering
Een stap naar voren zetten past gemeenten omdat zij weten wat er speelt in de leefwereld en ze zien hoe beleid in de praktijk uitwerkt. De VNG zet zich al jaren in om de verbinding tussen uitvoering en beleid te verbeteren. ‘We willen de praktijk leidend maken voor de politieke keuzes die worden gemaakt,’ zegt Nathan Ducastel, directeur van VNG Realisatie. In 2022 zijn daarvoor belangrijke stappen gezet. In het coalitieakkoord is een aparte paragraaf gewijd aan uitvoering en digitalisering. Ook krijgen gemeenten €150 miljoen om de dienstverlening te verbeteren. ‘De wensen uit ons programma Focus op Uitvoering zijn grotendeels ingevuld, dit is winst,’ zegt Ducastel.
We willen de praktijk leidend maken voor de politieke keuzes die worden gemaakt.
Een positief punt is ook de toegenomen aandacht voor digitale veiligheid. Zo is er de ‘zwerm’ van 18 cyberburgemeesters die ervaringen delen met digitale bedreigingen en de kennis daarover actief delen in hun eigen regio’s. Voor het eerst verscheen vorig jaar de ‘Stand van de uitvoering’ (pdf, 2228 kB), een uitgebreid VNG-rapport over uitvoering in gemeenten. De rode draad daarvan is dat er veel goed gaat, maar ook dat er veel eenvoudiger en beter moet. Op de grensvlakken van verschillende wetten en geldstromen ontstaan geregeld knelpunten. Dit vraagt beter samenwerken aan uitvoerbare wetten en regels.
Binnen de VNG was er ook aandacht voor de beleidsmatige kant van digitalisering. Het bestuur stelde de Agenda Digitale Grondrechten en Ethiek vast, de ALV nam de Principes voor de Digitale Samenleving (pdf, 649 kB) aan. Een groot deel van de digitale agenda wordt bepaald in Brussel, daarom is er aandacht voor een langetermijnagenda om goed op de EU ontwikkelingen in te spelen. In de GGU (Gemeenschappelijke Gemeentelijke Uitvoering) zijn belangrijke zaken (door)ontwikkeld om de uitvoering in gemeenten te verbeteren, zoals contractstandaarden voor de jeugdzorg, software voor de verkiezingen en tools om verantwoording af te leggen over informatieveiligheid.
Leefomgeving
Het kabinet heeft grote ambities voor de leefomgeving, wat zich vertaalt in meer regie uit Den Haag en een stroom van meer dan 30 nationale uitvoeringsprogramma’s, vertelt beleidsdirecteur Leefomgeving Albert Vermuë. ‘Dit gaat met de beste bedoelingen, maar het is alles bij elkaar nogal veel. Alles komt samen bij afdelingen Ruimtelijke Ontwikkeling van gemeenten waar de menskracht beperkt is.’ Het betreft programma’s voor bijvoorbeeld het verbeteren van VTH (vergunningen, toezicht en handhaving), betaalbare woningen en woningen voor doelgroepen etc. ‘We zoeken in de ruimtelijke ordening naar evenwicht tussen landelijke en Europese afspraken om doelen te halen, maar wel zo dat gemeenten een eigen inbreng kunnen leveren.’
De green deal van de Europese Commissie zet de toon op het gebied van klimaat en energie, maar ook milieu, natuur en circulaire economie. Het jaar werd getekend door de noodzaak om verschillende belangen in de leefomgeving in te passen, dit vraagt nieuwe vormen van interbestuurlijke samenwerking. ‘Je kunt het niet top down regelen. Het kabinet erkent dit, het inzetten van gebiedsprocessen geeft daar blijk van. De werkwijze van de Regionale Energiestrategieën (RES) is ook een goed voorbeeld van een nieuwe samenwerking tussen centrale leiding en de basis. De minimale landelijke doelstelling van 35 TWh ligt vast, de energieregio’s doen wat ze maximaal kunnen bijdragen. Zo wordt de kracht van gemeenschappen optimaal benut.’ In 2022 viel het besluit dat warmtenetten voor de meerder in eigendom komen van overheden, de VNG heeft zich sterk gemaakt voor een sterke regiefunctie van gemeenten in de warmtetransitie. ‘Dit is van belang voor het vertrouwen van inwoners bij de overstap naar een warmtenet en op het kunnen sturen op betaalbaarheid,’ zegt Vermuë.
Het jaar werd getekend door de noodzaak om verschillende belangen in de leefomgeving in te passen.
De invoering van de Omgevingswet is voor gemeenten een grote kluif, het vraagt veel inzet op het terrein van informatievoorziening, wettelijke instrumenten en andere werkprocessen. De invoering van de wet werd in 2022 opnieuw uitgesteld vanwege politieke en ICT-knelpunten. De VNG zet erop in dat de Omgevingswet op 1 januari 2024 ingaat.
Sociaal domein
De Russische inval in Oekraïne werkte door in gemeenten. Enerzijds vanwege de opvang van tienduizenden extra vluchtelingen, bovenop de bestaande tekorten in de asielzoekersopvang. De oplopende personeelstekorten, zowel bij gemeenten zelf als bij andere partijen, vergroten de al bestaande uitdagingen. Daarnaast veroorzaakten de gestegen (energie)prijzen financiële nood bij inwoners. ‘We zien steeds vaker armoede, schuldenproblematiek en jeugdigen die achterop raken door financiële problemen thuis,’ zegt directeur Inclusieve Samenleving Ingrid Hoogstrate.
Voor de kabinetsformatie maakte de VNG een Propositie Sociaal Domein waarin gemeenten pleiten voor het herstellen van bestaanszekerheid, het vergroten van kansengelijkheid en het makkelijker maken van gezond leven. ‘Deze dingen hangen met elkaar samen, je moet alle honken bezet houden. Bestaanszekerheid is de basis: voldoende inkomen en een dak boven je hoofd. In het kielzog daarvan komen gelijke kansen en gezond leven. Op alle 3 de terreinen hebben we ons als VNG goed laten zien in 2022.’ Voorbeelden van successen zijn de aanstaande aanpassing van de Participatiewet en het IZA/GALA (Integraal Zorg Akkoord/Gezond en Actief Leven Akkoord). In deze akkoorden staan afspraken om de stijging van zorgkosten te beteugelen, onder meer door preventiemaatregelen in gemeenten.
De VNG zette zich in 2022 in om gemeenten te ondersteunen bij de opvang van Oekraïners en goede afspraken te maken met het rijk over het vergoeden van de kosten, en ook om het stelsel van opvang en integratie van asielzoekers structureel te verbeteren. Samen met gemeenten zette de VNG zich ook in om ouders van de toeslagenaffaire beter te helpen; dit laatste zal zeker nog langere tijd nodig zijn.
Onze inzet is om alle onderwerpen in het sociaal domein bij elkaar te brengen, ook in hoe we gemeenten ondersteunen.
Een grote zorg vormen de ontwikkelingen in de jeugdhulp en jeugdbescherming, waar financiële tekorten de kwaliteit onder druk zetten. De Hervormingsagenda Jeugd kwam in 2022 niet tot stand door belangrijke verschillen van inzicht tussen rijk en gemeenten over het realisme van de geplande bezuinigingen, optellend tot €1 miljard, en de vraag waar deze bezuinigingen moeten landen. ‘Onze inzet is om alle onderwerpen in het sociaal domein bij elkaar te brengen, ook in hoe we gemeenten ondersteunen,’ zegt Hoogstrate. Met dit doel werd daarom het Samenwerkingsplatform sociaal domein opgezet.