Problemen door meer extreem weer

Er ontstaat regelmatig wateroverlast doordat de riolering zware regenbuien niet kan verwerken. Daar komt bij dat het verharde oppervlak de laatste jaren is toegenomen, waardoor niet al het water kan wegzakken in de bodem. Door verharding en bebouwing blijft minder ruimte over voor ‘groen en blauw’. Hierdoor blijft de temperatuur in steden ook hoger dan in het omringende gebied, wat kan leiden tot hittestress bij inwoners.  

Rol van gemeenten en gemeenteraad

Klimaatadaptatie is een nationale opgave met een primair gebiedsgerichte en lokale uitwerking. Gemeenten hebben zich gecommitteerd om Nederland zo goed mogelijk klimaatbestendig en waterrobuust te hebben ingericht in 2050 (via het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie). 

De gemeenteraad heeft een kaderstellende en een volksvertegenwoordigende rol. Zo heeft u als raad een verantwoordelijkheid om erop toe te zien dat klimaatadaptatie in de gemeente goed geregeld is en bepaalt u hoe het beleid rond klimaatadaptatie vorm krijgt. Het is hierbij noodzakelijk dat uw gemeente samenwerkt met verschillende overheden, inwoners en bedrijven. Werk zoveel mogelijk integraal en gebiedsgericht: verbind klimaatadaptatie met andere ambities.

Algemeen: wat kunt u doen?

• Ga na of in uw gemeente al stresstesten uitgevoerd zijn en risicodialogen gevoerd zijn en of er al een uitvoeringsagenda ligt
• Vraag het college om na te denken over de verantwoordelijkheid van inwoners
• Vraag van het college dat medewerkers van de gemeente zich medeverantwoordelijk voelen voor klimaatadaptatie, zodat het integraal onderdeel wordt van het beleid
• Zet bij de raadsdebatten over relevante onderwerpen (zoals de Omgevingsvisie of energietransitie) ook klimaatadaptatie op de agenda

Enkele onderwerpen vragen de komende periode extra aandacht:

Klimaatbestendige ‘stedelijke’ ontwikkeling is het nieuwe normaal 

Als gemeenten gaan ontwikkelen, dan moet dat op een ‘waterrobuuste en klimaatbestendige’ manier. Water en klimaatadaptatie moeten worden meegenomen in de ontwikkeling, willen we ons bebouwde gebied voor langere termijn bruikbaar houden. Daarbij zijn er 3 aspecten van belang:

• Klimaatbestendige en waterrobuuste woningbouw (nieuwbouw): Maak als gemeente bij de locatiekeuze van woningbouw een bewuste afweging van de klimaatvraagstukken en het watersysteem. Dit gebeurt in omgevingsvisies en omgevingsplannen. Realiseer nieuwe infrastructuur en andere ingrepen in de (openbare) ruimte meteen klimaatbestendig met voldoende waterberging.
• Klimaatadaptieve verbouw van bestaand vastgoed: Er valt nog enorme winst te behalen bij verbouw van woningen, bedrijven, instellingen en maatschappelijk vastgoed. Dat kunt u als gemeente doen via meekoppelen met bijvoorbeeld de energietransitie en circulair bouwen, aanpak van de funderingsproblematiek of vernieuwing van riolering of wegen.
• Klimaatadaptieve buitenruimte: Iedereen moet voldoende toegang hebben tot groen en een klimaatadaptieve openbare ruimte. Combineer ingrepen in de publieke en private ruimte op een slimme manier, zodat ze bijdragen aan klimaatbestendigheid. U kunt als gemeente zoveel mogelijk meerdere (gebruiks)functies koppelen.

Wat kunt u doen? 

• Heb meer aandacht voor de baten van klimaatadaptatie en groen bij aanbestedingen: vraag architecten en bouwers bij het ontwerpen van nieuwe gebouwen te letten op zaken zoals de aanwezigheid van drempels, afvoervoorzieningen in kelders en het hoogteverschil tussen het maaiveld en de vloer van de begane grond om wateroverlast (in gebouwen) tegen te gaan
• Zorg dat klimaatadaptatie standaard onderdeel wordt in gebiedsontwikkeling
• Bevraag uw college op de overwegingen om klimaatadaptatie wel/niet mee te nemen in klimaatbestendige nieuwbouw, bestaand vastgoed en de buitenruimte

Droogte 

Droogte is en blijft een belangrijk onderdeel van ruimtelijke adaptatie. Een goede waterbalans is noodzakelijk. Goed inzicht in het totale grondwatersysteem is gewenst om lokale of regionale trends beter in beeld te brengen. Betere infiltratievoorzieningen, tegels wippen en waterbergingen zijn nodig om pieken op te vangen en water te infiltreren. Dit thema raakt het gemeentelijke asset-beheer, zoals riool, ondergrond, wegen en groen.

Wat kunt u doen? 

• Zorg dat u op de hoogte bent van watertekorten in de gemeente: waar is de grond zo droog dat dit problemen oplevert? 
• Vraag het college om water beter te bergen in de openbare ruimte
• Denk na over de klimaatbestendigheid bij de aanleg van groen 

Tegengaan gevolgen bodemdaling en verzakkingen

De bodem van een groot deel van Nederland daalt voortdurend. Uw inwoners en bedrijven kunnen te maken krijgen met verzakkingen van woningen en andere panden, en ook van rioleringen en wegen. Er ontstaan problemen met de funderingen of ze verergeren, door onder andere bodemdaling en andere grondwaterstanden. Deze funderingsproblematiek speelt allang niet meer alleen in het westen.

Wat kunt u doen? 

• Vraag uw college om inzichtelijk te maken of er sprake is van bodemdaling en/of  funderingsschade in uw gemeente en zo ja, hoe groot deze opgave is

Hitte en sociale gevolgen 

In steden neemt de hitteproblematiek steeds extremere vormen aan. Hitte heeft grote gevolgen voor de openbare ruimte, maar nog meer voor de gezondheid van (kwetsbare) inwoners, dieren en groenvoorzieningen: het is een maatschappelijk probleem. U kunt als gemeente inzetten op het beschermen van inwoners tegen extreme hitte door maatregelen in de openbare ruimte via klimaatbestendig groen en water. En door een lokaal hitteplan te maken zodat bewoners weten wat ze moeten doen en wat ze kunnen verwachten bij extreme temperaturen. 

Wat kunt u doen? 

• Vraag uw college om in de gemeente een lokaal hitteplan op te stellen, als dit er nog niet is

Klimaatbestendig groen en biodiversiteit in de bebouwde omgeving 

(Klimaatbestendig) groen in steden en kernen is goed tegen problemen zoals hittestress, om water vast te houden en de leefkwaliteit van inwoners te verbeteren. Het is van belang dat dit groen klimaatbestendig is, vanwege watervraag, droogte en verdamping. Door de terugloop van biodiversiteit in het landelijk gebied, wordt behoud en versterking van biodiversiteit in steden steeds belangrijker. Groenvoorzieningen zijn lastig te financieren, ze kunnen niet vanuit de rioolheffing begroot worden en er zijn geen standaarden en richtlijnen voor groen en biodiversiteit. U kunt als raad (kaderstellende) regels stellen voor klimaatbestendig groen. 

Wat kunt u doen? 

• Heb meer aandacht voor de baten van groen bij aanbestedingen: ga niet slechts voor de laagste prijs, maar voor de aanbieding met de meeste maatschappelijke baten voor leefklimaat, biodiversiteit en gezondheid
• Wees scherp op groen en natuur in de Omgevingsvisie: welke bijdrage kunnen bijvoorbeeld groene daken en gevels (of een ander type vergroening) leveren aan de kwaliteit van de fysieke leefomgeving?
• Houd bij het formuleren van regels in het omgevingsplan (onder andere voor waterberging, luchtkwaliteit, biodiversiteit en gezondheid) rekening met de positieve effecten van groen
• Stel een raamwerk op met financiële prikkels om de vergroening te stimuleren

Waterbalans en wateroverlast

Door klimaatverandering komt extreme regenval vaker voor. De capaciteit van ons huidige rioolstelsel is hierop niet berekend, maar het aanpassen van het riool is heel kostbaar. In droge periodes hebben we dat extra water juist nodig, dus is lokaal water vasthouden beter. U kunt als gemeente het beleid hanteren van ‘vasthouden, bergen, afvoeren’. Het regenwater wordt eerst zoveel mogelijk lokaal vastgehouden, dan geborgen in oppervlaktewater of andere bergvoorzieningen, en pas als dit niet mogelijk is, wordt het regenwater afgevoerd (bijvoorbeeld via het riool). 

Wat kunt u doen? 

• Vraag uw college om watervasthoudende maatregelen bij gebieds(her)ontwikkeling, om water beter te laten infiltreren of water te bufferen bij regenbuien en een betere waterbalans te hebben in drogere periodes
• U kunt met uw gemeenteraad nadenken over maatregelen (zoals subsidies) om inwoners te stimuleren om de tuin te onttegelen, de regenpijp af te koppelen enzovoort

Wat kunnen inwoners doen?

Communicatie en financiële prikkels zijn instrumenten om inwoners te stimuleren. Denk aan subsidie voor het verminderen van de regenwaterafvoer (bijvoorbeeld afkoppelen of plaatsen regenton) of aanleg van groene daken. Eigenaren van woningen en gebouwen kunnen ook bijdragen door minder te verharden. Tegen hittestress kunnen inwoners zelf veel doen, eigenlijk meer dan de overheid. Denk aan groene tuinen, daken, zonwering enzovoort. U kunt inwoners ook de mogelijkheid bieden om zelf geveltuintjes aan te leggen.

Een gemeente kan inwoners ook opleggen om maatregelen te nemen. In de Waterwet is geregeld dat de gemeente zorgt voor de verwerking van regenwater. Hoe de gemeente dit doet, staat in het gemeentelijk rioleringsplan. Dat kan straks geregeld worden via het Omgevingsplan. Van een particulier terrein hoeft de gemeente het hemelwater niet af te voeren. Als de gemeente niet wil dat inwoners en bedrijven hun hemelwater lozen op het riool, kan zij dat opnemen in een hemelwaterverordening. Dat is geregeld in de Wet milieubeheer.

Meer informatie 

• De rol van de raad bij de gemeentelijke watertaken
• Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie 
• VNG position paper Klimaatadaptieve gemeenten (2021, pdf, 752 kB)
• Handreiking voor het maken van een lokaal hitteplan (2019, klimaatadaptatienederland.nl)