VNG Magazine nummer 15, 9 oktober 2020
Tekst: Marten Muskee | Beeld: gemeente Meijerijstad
Na een gemeentelijke fusie of een verhuizing blijft het oude gemeentehuis leeg achter. Het zijn vaak grote panden met een historische functie, op prominente plekken. Dat maakt de zoektocht naar een nieuwe bestemming niet altijd eenvoudig.
Herbestemming van een gemeentehuis moet passen in de omgeving en daar iets extra’s aan toevoegen, gevoed door de ideeën, wensen en behoeften van inwoners. Als dit niet gebeurt ontstaat weerstand, met tot gevolg een negatieve invloed op het toekomstig gebruik van het pand. Het vormt één van de zes praktische aanbevelingen uit het onderzoek dat Zuyd Hogeschool, samen met Yask Facility Management, vorig jaar presenteerde naar leegstaand publiek vastgoed.
Momenteel is 80 miljoen vierkante meter aan maatschappelijk vastgoed in gebruik, de verwachting is dat in 2030 nog maar 60 miljoen vierkante meter nodig is. Diverse regio’s kampen met leegstandproblematiek. Lege gemeentehuizen nemen een specifieke plek in.
Historische functie
Lector Joop van Duren van Zuyd Hogeschool: ‘Bij leegstaande gemeentehuizen gaat het vaak om grote panden die vanwege de prominente locatie en de historische functie bijzonder zijn. Zie er dan ook op toe dat herbestemming iets toevoegt aan de omgeving en dat er draagvlak is voor de nieuwe functie. Dat is nodig om tot een duurzame exploitatie te komen.’ Daarbij is het volgens de lector van belang goed naar de kernkwaliteiten van het gebouw zelf te kijken en die altijd te behouden en te versterken. ‘Daarmee krijg je een exploitabel gebouw.’ Overigens is niet ieder gebouw geschikt voor herbestemming, zegt Van Duren. ‘Het slagen van een project begint met een goede planning. En vanaf de start moeten de doelen concreet zijn. Zonder een heldere visie en focus is het moeilijk om onderweg de juiste beslissingen te nemen.’ Van Duren noemt het zeker bij langdurige en grote projecten van belang dat er een bepaalde speelruimte is. Dingen kunnen anders lopen dan gepland.
Integraal
Het onderzoek leert ook dat het zaak is goed naar een mogelijke functiemix te kijken, met bijvoorbeeld sociale ruimtes op de begane grond en daarboven appartementen, eventueel met een zorgfunctie. Van Duren stelt dat die functiemix vaak noodzakelijk is om een businesscase rond te krijgen. En meerdere functies ondersteunen elkaar niet alleen economisch, maar ook sociaal.
Verder is het van belang met een multidisciplinair team de mogelijkheden te onderzoeken. Herbestemmingsprojecten vragen veel expertise. ‘Kijk breed en integraal, het gaat niet alleen om techniek, maar ook om functionaliteiten en draagvlak in de omgeving. Alle beslissingen die men neemt in zo’n project beïnvloeden straks de exploitatie, dus neem ook facilitymanager mee die verantwoordelijk wordt voor onderhoud en beheer.’
Leeuwarderadeel
Bij de fusie in 2014 van een deel van Boarnsterhim met Leeuwarden kreeg het gemeentehuis in Grou soepel en snel een mooie nieuwe bestemming met de vestiging van Fryske Utfieringstsjinst Miljeu en Omjouwing (FUMO). Dat verliep voor het oude gemeentehuis in Stiens, na de fusie van Leeuwarderadeel met Leeuwarden in 2018 minder soepel.
‘Er ligt inmiddels een mooi concept, maar het heeft wel even geduurd voordat we dit helder hadden, inclusief het financiële plaatje’, zegt wethouder Hein de Haan (PvdA) van Leeuwarden. Het gebouw ligt in het hart van het dorp. In het pand komen een multifunctioneel centrum en een dependance van de bibliotheek. Daarnaast worden in een deel van het gebouw appartementen voor senioren of starters gebouwd. ‘Het was best wel een worsteling om de juiste functies bij elkaar te krijgen in een financieel verantwoord model.’
Leeuwarden wil dat buurt- en dorpskamers het eerste loket gaan vormen voor Wmo-aanvragen. De dorpskamer van Stiens komt ook in het oude gemeentehuis. ‘Heel Stiens is blij met de nieuwe invulling, ook de ondernemersvereniging. Dat ging niet vanzelf, er was veel discussie over. Deze nieuwe maatschappelijke functie midden in het winkelgebied biedt perspectief. Het is prachtig dat het gebouw als dorpshuis opnieuw door de gemeenschap gebruikt gaat worden.’
Schijndel
De fusiegemeente Meierijstad ontstond per 2017 na een herindeling van Veghel, Sint-Oedenrode en Schijndel. De ambtelijke organisatie en het college werden gevestigd in het oude gemeentehuis van Veghel, de gemeenteraad en griffie in dat van Sint-Oedenrode. Het gemeentehuis in Schijndel, aan de Markt in het centrum, kwam leeg. Het is een groot pand bestaande uit het oude raadhuisdeel en een nieuw aangebouwd kantorendeel.
De herbestemming verliep via een ‘participatief proces’, zegt wethouder Coby van der Pas (CDA), waarin over de toekomstige invulling besloten is. ‘In het oude raadhuisdeel brengen we de kunstcollectie van Meierijstad onder, gecombineerd met een bibliotheek en een klantcontactcentrum. Ook blijft het mogelijk om hier in het huwelijk te treden.’
Meierijstad werkt nog aan een sluitend exploitatiemodel voor het oude raadhuisdeel, maar volgens de wethouder gaat dat lukken. ‘We willen vooral kwaliteit en maatschappelijke waarde toevoegen, en niet alleen vanuit een financiële invalshoek naar herbestemming kijken. Gemeentehuizen liggen inwoners na aan het hart. Vaak staan ze op een A-locatie met architectonische waarde, daar moet je zorgvuldig mee omgaan. We hebben geprobeerd zo veel mogelijk aan te sluiten bij het DNA van de Schijndelse samenleving.’
Het nieuwe kantorendeel wordt verkocht. Na aanbesteding is gekozen voor een project waarbij het pand wordt verbouwd tot zestien woningen, waaronder een deel sociale huur.
Maasland
Het oude gemeentehuis van Maasland, samen met Schipluiden in 2004 opgegaan in Midden-Delfland, werd jarenlang verhuurd als kantoorruimte, daarna stond het een tijdje leeg. Niet dat de gemeente niet wist wat ze met het vastgoed moest doen, zegt wethouder Wendy Renzen (VVD), maar de inwoners wilden het gebouw gebruiken als dorpshuis. ‘Een van de kerkgebouwen werd gesloopt en daarin zat een aantal verenigingen gehuisvest.’ Gekeken werd of het mogelijk was ze onder te brengen in het oude stadhuis, maar een sluitend exploitatiemodel werd niet gevonden. De inwoners wilden wel graag dat het gebouw een maatschappelijke functie kreeg, een plek waar ze naar binnen kunnen vanwege de historie en waar ze koffie kunnen drinken.
Het gaat om een mooi pand dat vastzit aan Huize Barendregt, een rijksmonument. Een tandarts heeft beide panden gekocht. Hij verhuist zijn praktijk naar het rijksmonument en in het gemeentehuis begint hij een restaurant. Intussen is voor alle verenigingen nieuw onderdak gevonden.’
Bij de verkoop was het hoogste bod niet leidend. Renzen was opgelucht over de vijf serieuze biedingen die binnenkwamen, van ook financieel krachtige partijen. ‘Je wilt een transparant proces om later geen verwijten te krijgen. Tegelijkertijd is het lastig om vooraf strakke kaders af te geven, terwijl je niet weet wat zich afspeelt in die markt. Daarom hebben we niet op voorhand alles vastgelegd. Wel is meegegeven dat het een toegankelijke functie wordt die bijdraagt aan de levendigheid van de dorpskern.’ (foto: Thierry Schut)