VNG Magazine nummer 18, 19 november 2021

Tekst: Saskia Klaassen | Beeld: Shutterstock

Nieuwe wetgeving en een dalend vertrouwen in de overheid zorgen voor een hernieuwde aandacht voor integriteitsbeleid. Let daarbij goed op de samenhang van beleidsinstrumenten, adviseert Alain Hoekstra van het Huis voor Klokkenluiders. ‘Integriteit is méér dan het afvinken van een lijstje maatregelen.’
 

Integriteit

Een boa die voor zichzelf een parkeervergunning regelde. Een medewerker van het stadsbedrijf die het grofvuil van bewoners doorverkocht. Een ambtenaar die voor een andere gemeente bijkluste en zo meer dan voltijds in dienst was. Een medewerker van de gemeente die ten onrechte in het zorgdossier van een buurvrouw neusde.
Het zijn voorbeelden van integriteitsschendingen bij gemeenten die vorig jaar aan het licht kwamen. Ze roepen vragen op over de integriteit van ambtenaren en schaden het vertrouwen in de overheid. Dat vertrouwen staat sowieso onder druk. Recent onderzoek van de Erasmus Universiteit in Rotterdam laat een sterke afname zien van vertrouwen in zowel de landelijke als de lokale overheid. In april vorig jaar had 70 procent van de inwoners nog vertrouwen in de overheid, anderhalf jaar later is dat gedaald naar 30 procent. De onderzoekers zien een duidelijk verband met het coronabeleid. Maar ze wijzen ook op andere ontwikkelingen, zoals de lange kabinetsformatie en de gebrekkige en trage afhandeling van de toeslagenaffaire.

Integriteit laat zich niet vangen in verordeningen of wetten

Kwetsbare werkprocessen

Nu het vertrouwen in de overheid een issue is, moeten gemeenten kritisch naar het eigen handelen kijken, vindt gemeentesecretaris Wim van Twuijver van Alkmaar. Wat hem betreft doen gemeenten dit niet alleen bij de politieke en bestuurlijke ambtsdragers, maar ook bij de ambtenaren. Van Twuijver zat in de stuurgroep van de vernieuwde Toolkit integriteit ambtenaren van de VNG. De nieuwe versie, die begin december online gaat, geeft informatie over het belang van integriteit en beleid en biedt inzicht in de instrumenten die gemeenten daarbij kunnen gebruiken. Het onderwerp integriteit laat zich niet alleen vangen in verordeningen of wetten, benadrukt de gemeentesecretaris, ‘het gaat om het toepassen in de praktijk.’ De toolkit bevat daarom veel praktijkvoorbeelden.
Naast de wens van meer actuele best practices is er nog een andere reden voor de update: de nieuwe Wet normalisering rechtspositie ambtenaren (Wnra). Die wetswijziging trad vorig jaar in werking en brengt nieuwe verplichtingen met zich mee voor overheidswerkgevers. Een ervan is dat integriteitsbeleid voortaan onderdeel moet zijn van het personeelsbeleid. Dat betekent onder meer dat dit een vast onderdeel moet worden van functioneringsgesprekken, werkoverleg en scholing. Andere hrm-instrumenten, denk aan screening bij de wervings- en selectieprocedure, zijn nog niet verplicht. Wel werkt het ministerie van Binnenlandse Zaken aan een handreiking screening voor gemeenten, die de bewustwording rond kwetsbare werkprocessen en functies binnen gemeenten moet vergroten. 
Alain Hoekstra van het Huis voor Klokkenluiders juicht de extra aandacht voor ambtelijke integriteit toe. De onderzoeker integriteitsmanagement en voormalig hoofd van het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS) was een van de ondertekenaars van een brandbrief die eerder dit jaar naar de Tweede Kamer ging. Daarin vroegen wetenschappers en andere deskundigen aandacht voor integriteit bij overheidsorganisaties. ‘Die is de laatste jaren verslapt’, constateert hij. ‘Nu doen overheden vaak alleen wat feitelijk moet, maar dat is niet altijd hetzelfde als wat nodig is. Ze zouden verder moeten kijken en niet alleen een lijstje moeten afvinken.’ 

Meldpunt voor misstanden

Het Huis voor Klokkenluiders lanceerde eerder dit jaar een online tool, de IntegriteitsWijzer, die gemeenten en andere organisaties helpt bij het opstellen van een samenhangend integriteitsbeleid. Een goed integriteitsbeleid begint met draagvlak van het bestuur of topmanagement. Daarna moet een organisatie nadenken over de waarden en normen die van belang zijn: waar kunnen burgers de overheid op aanspreken en wat kunnen medewerkers van elkaar en de organisaties verwachten? Een andere essentiële stap is het in kaart brengen van risico’s en kwetsbaarheden. 
Het ontbreekt vaak aan logica en lijn bij het gebruik van verschillende beleidsinstrumenten, is de ervaring van Hoekstra. Hij noemt het ‘stand alone-maatregelen’, terwijl het juist gaat om de samenhang. De IntegriteitsWijzer onderscheidt zeven kernelementen die moeten terugkomen in het beleid. Hij ziet ze als de spaken van een wiel. ‘Als er een aantal ontbreken of zwak zijn, kan het wiel uiteindelijk bezwijken.’ Een eenzijdige focus op een gedragscode zonder dat de integriteitsregels en -procedures worden gecommuniceerd, is bijvoorbeeld weinig zinvol. Instrumenten als een meldpunt voor misstanden of screening van nieuwe medewerkers hebben weinig nut als er vanuit de leiding geen inzet en zorg worden getoond voor integriteit. 
De IntegriteitsWijzer richt zich daarom niet op losse beleidsinstrumenten maar op de infrastructuur van integriteitsbeleid, legt Hoekstra uit. ‘Het gaat om het geheel van voorzieningen dat nodig is om integriteit te bevorderen en onderhouden.’ Met de online vragenlijst kunnen overheidswerkgevers sterke en zwakke plekken van het beleid identificeren. Het gereedschap is primair bedoeld voor integriteits- en hr-managers en vertrouwenspersonen, maar ook ondernemingsraden kunnen er hun voordeel mee doen. 

Intern gesprek

De IntegriteitsWijzer bestaat uit 35 vragen, op basis van de antwoorden volgen een analyse en een advies. ‘De insteek is opbouwend, geen opgeheven vingertjes. Doel is vooral om te inspireren en motiveren om het beleid te verbeteren.’ Tegelijkertijd biedt de vragenlijst handvatten waarmee gemeenten direct aan de slag kunnen. Managers kunnen de enquête ook invullen met meerdere teamleden. De uitslag kan dan aanleiding zijn voor een intern gesprek.  
Sinds de lancering eind juni hebben inmiddels rond de tweehonderd organisaties de IntegriteitsWijzer ingevuld; te weinig nog om uitspraken te kunnen doen. Pas met tweeduizend deelnemers krijgt het Huis een goed beeld in welke sectoren er nog werk aan de winkel is en op welke punten. Maar op basis van een recente verkenning van het Huis onder integriteitsmanagers weten de opstellers ook nu al in grote lijnen waaraan het schort. Dat zijn vooral de procesmatige aspecten van integriteitsbeleid. Plannen, evalueren en het afleggen van verantwoording schieten er het vaakst bij in. Bedoeling is om uiteindelijk de resultaten van gemeenten te delen zodat zij van elkaar kunnen leren.

IntegriteitsWijzer

Met de IntegriteitsWijzer van het Huis voor Klokkenluiders kan worden vastgesteld of het integriteitsbeleid van de organisatie volstaat en wat er beter kan of beter moet. Meer informatie: integriteitswijzer.nl.