Arjen Brander stelt voorop dat de belangrijkste vragen niet liggen op het vlak van de technologie, maar op het sociale vlak. Wie bezit, wie profiteert, welke rol krijgen inwoners toebedeeld en hoe groot is hun zeggenschap? De meeste beleidsdocumenten over de energietransitie staan vol met adviezen over draagvlak onder de inwoners. Het Fries Sociaal Planbureau (FSP) verbindt dat thema in het rapport Energie in draagvlak aan het Friese burgerperspectief. Het stuk valt onder het project Sociale Staat van de Friese energietransitie waarmee het planbureau de komende jaren inzichtelijk wil maken wat de inwoners van Friesland voelen, denken en doen met betrekking tot de energietransitie. Met die informatie kunnen gemeenten volgens Brander de wensen en zorgen van alle inwoners meewegen in de keuzes voor de energietransitie.

Er is geen instrumentarium om huishoudens van het aardgas af te dwingen

Is er meer draagvlak als inwoners perspectief zien?
‘De overgang naar aardgas was een technisch vraagstuk dat binnen tien jaar was afgerond. Bij de huidige transitie is het niet meer mogelijk om vanuit de techniek en infrastructuur te denken, centraal een besluit te nemen en vervolgens een netwerk uit te rollen. De gebouwde omgeving, het netwerk en het landschap veranderen. Dat is een maatschappelijke transitie die om acceptatie en investeringsbereidheid vraagt. Dit raakt de directe leefomgeving van mensen en komt tot achter de voordeur binnen. Tegelijkertijd is er geen instrumentarium om huishoudens van het aardgas af te dwingen.
‘De overheid kan niet anders dan inwoners in dit proces meenemen. Het succes van de transitie staat of valt met de bereidheid van burgers hierin mee te gaan. Maak daarom precies duidelijk wat het hun oplevert.’

Ruim driekwart van de inwoners vindt het tegengaan van klimaatverandering belangrijk, maar een grote meerderheid biedt ook weerstand tegen de benodigde veranderingen in het Friese landschap. Ik zie nog geen draagvlak.
‘Er is een gedeeld besef dat we tegen de grenzen aanlopen en daar iets aan moeten doen. Dat zegt echter niet meteen iets over de invulling daarvan, en over wie de prijs daarvoor moet betalen. Steun voor hernieuwbare energie brengt niet automatisch met zich mee dat mensen specifieke maatregelen in hun woonomgeving of in hun eigen woning meteen accepteren of toejuichen. Inwoners willen weten hoe hun inspanningen zich verhouden tot de inspanningen van grote bedrijven, de luchtvaart of bijvoorbeeld Duitsland, waar men juist op aardgas overstapt. Voor het draagvlak zijn dit belangrijke vragen, zeker als de overheid wil dat inwoners investeren in duurzame maatregelen.’

Inwoners hebben allerlei ideeën over de energietransitie

Daarom beveelt u bestuurders aan om verhalend te zijn?
‘De behoefte om het over dat grote plaatje te hebben komt telkens naar voren in ons onderzoek. Meerdere studies laten zien dat het gevoel van rechtvaardigheid het beste voorspelt of mensen iets acceptabel vinden of niet. Inwoners moeten het idee hebben dat het beleid eerlijk is en dat het iedereen in gelijke mate treft. De nationale en internationale context leidt ertoe dat mensen sceptisch zijn. Dat vraagt om een goed verhaal van de overheid met de argumenten voor bepaalde keuzes. Het is niet vanzelfsprekend en logisch dat mensen in de eigen provincie zaken accepteren, die elders op een andere manier worden geregeld.’

Bijna de helft van de inwoners van Friesland vindt de snelheid waarmee de gebouwen aardgasvrij gemaakt moet worden te ambitieus.
Naast de rechtvaardigheidsvragen maken mensen zich zorgen over de betaalbaarheid en de beschikbare alternatieven. De een kan de veranderingen die de transitie vraagt wel betalen, de ander heeft een kleine beurs en een oude woning. We verliezen op de lange termijn de transitiekracht als de overheid die ongelijkheden niet structureel oppakt. Vragen daarover worden nog te weinig beantwoord. Er is sprake van subsidies en leningen, maar hoe effectief en structureel zijn die? Misschien blijven de groepen die dit wellicht het hardst nodig hebben, daarvan wel verstoken. Niet iedereen kan en moet straks tegelijk van het gas af. In het beleid is straks de vraag welke groep daar als eerste de kans toe krijgt. Er valt iets voor te zeggen om de groep achterblijvers prioriteit te geven. Het Sociaal en Cultureel Planbureau wijst op het mattheuseffect: degenen die nu al minder goed af zijn, gaan er nog verder op achteruit, terwijl degenen die het nu al goed hebben er juist verder op vooruitgaan. Het is gemakkelijk om aandacht te besteden aan de koplopers die toch al bezig zijn met verduurzamen, maar dan hebben straks de volgers en achterblijvers een nog grotere inhaalslag te maken.’

U signaleert dat er behoefte is aan zekerheden op de lange termijn en aan onafhankelijke informatiebronnen.
‘Het technische aspect van deze transitie maakt het voor veel mensen complex en abstract. Inwoners willen heldere kaders en plannen voor de langere termijn. Ze zoeken houvast in een langer tijdpad waarop ze een eigen tempo en ritme kunnen vinden. De complexiteit van de energietransitie voedt het gevoel van onzekerheid. Dat komt ook terug in de veelgestelde vraag welke informatie betrouwbaar is. Er is maar een matig vertrouwen in de overheden als het gaat om die informatie. Onafhankelijke, niet-commerciële partijen zoals consumentenorganisaties en wetenschappelijke onderzoeksinstellingen genieten het meeste vertrouwen. Ook inwoners die al kennis en ervaring hebben opgedaan met het verduurzamen van de woning, worden vaak gebruikt als vraagbaak. De ervaringen van mensen onderling lijkt een belangrijkere informatiestroom dan die van de overheid top-down naar de burger.’

De complexiteit van de energietransitie voedt het gevoel van onzekerheid

Hoe doorbreek je dat?
‘De twee belangrijkste vragen die wij signaleren gaan over participatie bij besluitvorming en eigenaarschap. Bestuurders horen garant te staan voor een bevredigend participatieproces waarin inwoners zich gehoord voelen. Daarbij gaat het er niet om dat mensen altijd hun gelijk halen. De strijd over de inrichting van de openbare ruimte zal er altijd zijn, dit is nu eenmaal in een klein land. De ruzie wordt een stuk groter bij een slechte procedure dan bij een goede, dus maak daar serieus werk van.
‘Duidelijkheid over het eigenaarschap is een andere belangrijke voorwaarde. Wie profiteert van de lusten, wie krijgt de lasten? Dat leidt tot de grootste weerstand, zeker als de lusten ook nog eens de provincie uitstromen.’

Wat zijn de aanbevelingen richting het lokaal bestuur?
 ‘Participatie kost veel tijd en energie, maar wie daar serieus werk van maakt ervaart op termijn profijt in de vorm van vertrouwen en minder weerstand en scepsis. Wees inclusief en weinig vooringenomen, timmer niet alles dicht en laat ruimte voor inbreng van inwoners. Mensen hebben het recht om in een vroeg stadium betrokken te worden, haal ze er niet pas bij als alles vastligt en er alleen kan worden gediscussieerd over zaken achter de komma. Wij zien dat inwoners allerlei ideeën hebben over de energietransitie en wat wel of niet acceptabel is. Dat vraagt om responsiviteit. Overheden gaan er vaak vanuit dat participatie in lijn is met het beleidsdenken. Een conflict hoeft niet bedreigend te zijn, maar kan ook een kans bieden en inzicht geven in wat mensen belangrijk vinden. Enige strijd is ook een vorm van participatie, daar kunnen ook belangrijke dingen uit voortkomen. In het heetst van de strijd wordt dat nog weleens vergeten.’