Vorige week was er dan toch het langverwachte akkoord over de asielwet. Die spreidingswet bepaalt dat gemeenten een bijdrage moeten leveren aan de opvang van asielzoekers, om zo de druk op Ter Apel te verlichten.
Van Zanen snapt de noodzaak van de wet, maar had liever gezien dat die niet nodig was. ‘Dat is voor mij een gegeven’, zegt hij. ‘Ik vind eigenlijk dat alle gemeenten hier vrijwillig aan moeten meewerken. Iedere gemeente heeft haar eigen verantwoordelijkheid. Maar als het dan niet lukt, dan heb ik er begrip voor dat er een duwtje nodig is.’
De asielwet kent een wortel en een stok. De wortel: gemeenten die vrijwillig meer doen dan op basis van de verwachte instroomcijfers van ze wordt verwacht, krijgen een bonus van 2.500 euro per extra opvangplek. De stok: als gemeenten te weinig doen, kan de staatssecretaris in het uiterste geval zelf gemeenten aanwijzen die die extra plekken moeten creëren.
Dat nota bene de VNG begrip heeft voor zo’n wet, tekent de noodzaak ervan, zegt Van Zanen. ‘Jullie kennen mij natuurlijk als mister autonomy himself. Ik geloof ook echt in die gemeentelijke autonomie. Maar dit is een unieke situatie. Ik vind het niet uit te leggen dat niet iedere gemeente meedoet.’
Van Zanen benadrukt dat de opvang van asielzoekers in beginsel een taak van het rijk is, niet van gemeenten. ‘Wij moeten het nu weer doen’, zegt hij. ‘Het is positief dat gemeenten die verantwoordelijkheid nemen. Ik heb er vertrouwen in dat gemeenten hier ook mee aan de slag gaan, en we gaan natuurlijk goed kijken naar de uitvoerbaarheid van de wet.’

Jullie kennen mij natuurlijk als mister autonomy himself

Zorgakkoord
Op 2 december vindt in Utrecht de najaarsledenvergadering van de VNG plaats. Het bestuur zal de leden dan onder meer vragen in te stemmen met het Integraal Zorgakkoord. Dat akkoord werd in september gesloten tussen het rijk, de zorgsector en de VNG. Daarnaast wordt er nog gesproken over het Gezond en Actief Leven Akkoord, dat nauw met het zorgakkoord samenhangt en waarin afspraken worden gemaakt over het versterken van het preventief gezondheidsbeleid. Het doel van het zorgakkoord is om toe te werken naar een vitalere samenleving en een toekomstbestendige zorg. Het akkoord is belangrijk voor gemeenten, zegt Van Zanen. Naast inhoudelijke steun voor het gemeentelijk beleid, door een nadrukkelijkere rol voor het sociaal domein, voorziet het ook in extra geld als tegemoetkoming voor het abonnementstarief in de Wmo. Recent kwam daar nog de maatregel bij om de huishoudelijke hulp uit de Wmo weer inkomensafhankelijk te maken om zo de aanzuigende werking van het abonnementstarief af te remmen.
Van Zanen is ‘blij’ met het akkoord en de extra Wmo-maatregelen: ‘We hebben altijd duidelijk gemaakt dat we bij de nieuwe taakverdeling ook de middelen moeten hebben. Daar hebben we jaren voor gevochten, het is nu eindelijk gelukt. Dat is belangrijk voor gemeenten, maar vooral voor onze inwoners. Iedere inwoner van ons heeft de zorg in zijn hoofd en in zijn hart zitten.’

Iedere inwoner van ons heeft de zorg in zijn hoofd en in zijn hart zitten

Op Prinsjesdag legde het kabinet 1 miljard euro bij voor 2026. Ook dat helpt bij het dempen van het ravijn waar Van Zanen eerder al voor waarschuwde. Daarnaast werd de extra bezuiniging van 500 miljoen voor de jeugdzorg geschrapt. De komende jaren, zegt Van Zanen, ‘worden gemeenten nu netjes bediend.’ Maar voor de jaren ná 2026 wacht nog altijd het ravijn. Van Zanen is ‘op zich verheugd’ met het feit dat het rijk ‘in deze barre omstandigheden’ toch extra geld heeft kunnen vrijmaken. De VNG blijft in gesprek over de periode na 2026. ‘Iedereen zit te wachten op een structurele oplossing’, zegt Van Zanen. ‘En we kopen er nu nog niets voor, maar ik zie ook de intrinsieke erkenning bij zowel BZK als bij Financiën om dit op te lossen. Want zij worden hier ook niet blij van.’

Commissies
Op de ledenvergadering worden ook het nieuwe VNG-bestuur en de nieuwe commissies geïnstalleerd. Van Zanen is blij dat ‘meer dan zeshonderd meisjes en jongens’ hun vinger hebben opgestoken om zich via de VNG extra voor de gemeenten in te zetten. ‘Ik weet dat zij het als raadslid, wethouder of burgemeester allemaal hartstikke druk hebben. Dus het is geweldig dat ze zich hebben aangemeld.’
Enige teleurstelling is er wel bij de voorzitter, vooral omdat het niet is gelukt voldoende vertegenwoordigers van lokale partijen te vinden. Ruim 35 procent van de stemmen bij de afgelopen raadsverkiezingen ging naar de lokalen, in de VNG-governance is er maar 26 procent afkomstig van een lokale partij. Vier jaar geleden was dat 25 procent. ‘Het is goed dat het aandeel weer is gestegen’, zegt Van Zanen, ‘maar we zijn er nog niet. Ik roep vertegenwoordigers van lokale partijen weer op om zich bij ons te melden.’

Hubert Bruls
Op de ledenvergadering wordt ook de eerste stap in de leiderschapswissel gezet. Vicevoorzitter Hubert Bruls – burgemeester van Nijmegen – vertrekt na acht jaar, de Utrechtse burgemeester Sharon Dijksma is zijn opvolger. En als in juni volgend jaar ook Jan van Zanen zelf na twee termijnen vertrekt, zal Dijksma hem opvolgen.
Van Zanen heeft warme woorden voor beiden. ‘Ik heb heel plezierig met Hubert samengewerkt. Hubert is een man van één stuk, die onder zware druk op zijn best is. Hij is natuurlijk een vakbondsman, hij weet hoe hij dit moet aanpakken. Ik was onder de indruk van zijn geduld in gesprekken met het rijk. Hij beheerst de finesses van die onderhandelingen. En hij analyseert goed, vaak on the spot.’
Van Zanen is ook tevreden met de komst van Dijksma. ‘Ik ben heel trots dat zij bereid is gevonden dit te gaan doen’, zegt hij. ‘Ze heeft een enorme drive en is een echte draufgänger. Ze komt met nieuwe energie en enthousiasme, dat is hartstikke goed voor de VNG. Ik kijk uit naar onze samenwerking.’

De afgehaakte Nederlander kom ik natuurlijk elke dag tegen

Nederland in 2040
Voordat Van Zanen in juni vertrekt, start hij nog een groot traject dat past bij de ‘stap voorwaarts’ die de gemeenten willen zetten. De VNG heeft samen met de Argumentenfabriek het initiatief genomen voor een denktank die zich onafhankelijk gaat buigen over de vraag hoe Nederland er in 2040 uit zou moeten zien, en welke weg er moet worden afgelegd om daar te komen. 
Nederland – de samenleving én het openbaar bestuur, zegt Van Zanen, ‘is onderhevig aan een zeker mate van vergruizing. En we slagen er maar niet in die stukjes weer aan elkaar te lijmen.’
Er zijn grote zorgen in Nederland, waar na een aantal crisisjaren wantrouwen, verdeeldheid, onzekerheid en polarisatie fors zijn toegenomen. Van Zanen: ‘Steeds wordt gevraagd: kunnen we die mensen nou geen perspectief bieden? Wat ligt er aan de horizon? Op het bordje van de gemeenten ligt al veel. Laten wij nou ook een bijdrage leveren aan dat verhaal.’
Het komend jaar gaan elf denkgroepen met verschillende thema’s aan de slag: hoe gaan we om met de arbeidsmarkt, met de zorg, en met thema’s als het klimaat, het bestuur en de inrichting van de woningmarkt?
Dat de gemeenten deze stap zetten, komt voort uit de analyse dat het in de landelijke politiek ontbreekt aan een ‘gezamenlijk verhaal’. Van Zanen wil ‘geen beschuldigende vinger’ wijzen, maar ziet dat het ‘Den Haag’ niet lukt met een verhaal te komen dat verder gaat dan de komende landelijke verkiezingen. ‘De afgehaakte Nederlander waar Josse de Voogd het op de ledenvergadering over gaat hebben, kom ik natuurlijk elke dag tegen.’

Toekomstbeeld ontbreekt
Na de Tweede Wereldoorlog, brengt Van Zanen in herinnering, werd gewerkt aan de wederopbouw van Nederland. Een brede aanpak waarin niet alleen de schade van vijf jaar oorlog werd hersteld, maar waarin vooral ook werd gewerkt aan het opbouwen van de samenleving, aan de hand van een langlopend beeld van hoe Nederland er idealiter zou moeten uitzien. Zo’n toekomstbeeld ontbreekt nu. Het 2040-project moet daar een aanzet toe geven.
Veel van de crises die Nederland op dit moment raken – het woningtekort, de stikstofproblematiek, de personeelstekorten – zagen we aankomen, zegt Van Zanen. Maar er is te weinig op geanticipeerd. ‘Op een gegeven moment wordt de problematiek dan te groot. Het gevolg is dat er een opeenstapeling van crises is ontstaan. Dan snap ik ook wel dat de landelijke overheid daarmee bezig is. Vandaar dat we zeggen: laat ons dan naar de lange termijn kijken.’