Steeds meer gemeenten gaan over tot het weren uit de openbare ruimte van wat ‘vijandige architectuur’ wordt ­genoemd: een strategie om bepaalde groepen te weren. Bankjes met extra armleuningen bijvoorbeeld, waar je niet op kunt liggen. Of een boodschap ‘Niet hier zitten’ in de gevel van een zitnis, zoals de Volkskrant in Amsterdam tegenkwam: op het voetvlak zijn bakstenen met de punten omhoog geplaatst, een stalen beugel blokkeert het zitvlak. Of neem de mosquito, het apparaat dat een irritant hoog geluid produceert waar vooral jongeren gevoelig voor zijn. Allemaal bedoeld om ongewenste personen weg te houden.
Verschillende steden proberen die trend te keren en willen de ruimte weer inclusiever maken, vriendelijk voor iedereen – ook voor de mensen die niet aan de algemene, mannelijke norm voldoen, de paradijsvogels, gehandicapten, daklozen, zwervers. Lhbti’ers, vrouwen zelfs. Pas nog schreef onderzoeker Krista Schram van de Hogeschool Inholland in VNG Magazine dat gemeenten in actie moeten komen om de openbare ruimte veiliger te maken voor vrouwen. Nu nog wordt die vooral ingericht vanuit een ‘mannelijk’ perspectief. Het resultaat is een ruimte waarin (jonge) vrouwen zich vaak niet welkom en niet veilig voelen.

Ik vind het dramatisch dat dit nog bestaat in deze tijd, in deze samenleving

Gidsland

Het is nog niet zo heel lang geleden dat de Nederlandse samenleving accepteerde dat mensen anders waren. Jongeren mochten hangen, studenten mochten eeuwig studeren, kunstenaars hoefden niet te verkopen om toch een inkomen te hebben. Nederland was een tolerant land, een gidsland.
Daarvan is weinig meer over, constateert burgemeester Danny de Vries van Oudewater. Vanuit zijn eigen lhbti-omgeving kent hij de verhalen over hoe met die gemeenschap wordt omgegaan, welke vooroordelen er bestaan. Ook als lid van het Nationaal Bestuur van de Zonnebloem hoort hij hoe denigrerend mensen met een beperking worden toegesproken. ‘Alsof het kleine kinderen zijn. Ze worden vaak ook geholpen terwijl ze daar helemaal niet op zitten te wachten.’
Hij ziet hetzelfde gebeuren bij vrouwen: ‘Ik ken genoeg voorbeelden van vrouwen die duidelijk anders worden behandeld dan mannen. In vergaderingen zie ik dat vrouwen eerder worden afgekapt, of dat mannen erdoorheen gaan praten als een vrouw aan het woord is. Ik vind het dramatisch dat dit nog bestaat in deze tijd, in deze samenleving.’
In zijn stad staat al honderden jaren de heksenwaag, inmiddels een museum en bestemming van een van de middagsessies tijdens het VNG Jaarcongres in het Groene Hart. Ooit werden hier mensen – vooral vrouwen – die werden beschuldigd van hekserij gewogen. Vond die weging in andere plaatsen onder bedenkelijke omstandigheden plaats waardoor ze te licht werden bevonden en op de brandstapel belandden, Oudewater stond bekend om zijn eerlijke weegproces en zuivere gewichten. Niemand is er ooit als heks veroordeeld.

Emoties

Vorig jaar maakte de herdenking van de slachtoffers van de heksenvervolging veel emoties los. ‘Er waren zo’n tachtig mensen aanwezig, voornamelijk vrouwen, ik zag ze bijna allemaal huilen. Dat was heel emotioneel, die impact had ik niet verwacht. Als je dan met ze in gesprek gaat komen er verhalen los, daar lusten de honden geen brood van.’
In het college van B en W heeft De Vries de portefeuille diversiteit en inclusie. Vanzelfsprekend hoort dat bij de burgemeester thuis, vindt hij. ‘Het hoort bij de rol. Burgemeesters zijn van de verbinding, zij proberen de boel bij elkaar te houden dus zijn ze ook van het erkennen van diversiteit en het betrekken van iedereen bij de samenleving.’
De Vries schuwt de vergelijking tussen de tijd van de heksenvervolging en de tijd van nu niet. ‘De heksenvervolgingen zijn een voorbeeld van het ernstig uit de hand lopen van maatschappelijke ontwikkelingen waarbij angst en haat de leidraad vormden. Alle verdachten van hekserij werden tot zondebok gemaakt, ze werden gedemoniseerd en hun veroordeling en uitsluiting werden gezien als oplossing voor een maatschappelijk probleem. Dat mechanisme van uitsluiting is nog altijd in onze samenleving aanwezig, met polarisatie als gevolg. Denk aan de reacties op de vluchtelingenstromen, de openlijke haat jegens bepaalde groepen, de ongelijkheid tussen man en vrouw.’

Trial by media in plaats van een oneerlijke weging door waagmeesters

Digitale brandstapel

Belandden onschuldige vrouwen vroeger op de brandstapel, nu zijn ze het doelwit op sociale media, de ‘digitale brandstapel’ zoals De Vries zegt. Als het geen aanvallen op de persoon zijn, dan is het wel de verspreiding van nepnieuws en gemanipuleerde beelden, desinformatie die mensen tegen elkaar opzet: ‘Trial by media in plaats van een oneerlijke weging door waagmeesters. Mensen worden al bij voorbaat veroordeeld en gecanceld, als jood, als moslim, als transgender, als boer of als Schipholmedewerker. En we doen er allemaal aan mee, ook de overheid en de politiek.’
Ten tijde van de coronacrisis viel in een burgemeestersoverleg het woord ‘wappies’, herinnert De Vries zich. ‘Onze regioburgemeester, Sharon Dijksma van Utrecht, greep toen in. Ze zei: “Die term wil ik niet horen. We hebben het over mensen die niet gevaccineerd willen zijn, die horen er ook bij want burgemeesters zijn er voor iedereen”. Ze had volkomen gelijk. Vanaf dat moment ben ik echt het gesprek aangegaan met mensen die niet gevaccineerd willen zijn. Ik wilde weten wat hen beweegt, ook hun stem verdient het gehoord te worden. Ook al ben je het er niet mee eens, het is vaak een verrijking als je de verhalen vanuit een ander gezichtspunt hoort.’

Vertrouwen

Empathie, je verplaatsen in de ander zou normaal moeten zijn voor lokale bestuurders, zegt De Vries. ‘Voor de overheid in het algemeen, maar in het bijzonder voor raadsleden, wethouders en burgemeesters. De waag in Oudewater was eerlijk omdat de mensen die de waag bedienden eerlijk waren en zich betrokken voelden bij degenen op die weegschaal. Mensen hadden vertrouwen in de Oudewaterse waagmeesters. Die les moeten we ter harte nemen. We verschuilen ons nu achter de werkelijkheid zoals die vanuit de overheid wordt gedefinieerd en ingericht. En vervolgens zijn we verbaasd dat het vertrouwen in de overheid zo laag is, en het wantrouwen zo groot. Het gevolg is dat mensen die op zoek zijn naar erkenning en waardering, hun heil zoeken in complottheorieën, worden opgezogen in de bubbel van het eigen gelijk of simpelweg afhaken. We hebben de sleutel om dat vertrouwen terug te krijgen in eigen hand. Dat kost tijd, om elkaar te leren kennen en om te ervaren of iemand doet wat hij zegt en zegt wat hij doet.’

We hebben de sleutel om dat vertrouwen terug te krijgen in eigen hand

Anders

De gemeente Oudewater heeft zelf nog geen officieel diversiteits- en inclusiebeleid, maar door het zetten van kleine maar betekenisvolle stappen worden daarvan wel nu al de contouren zichtbaar. Dit weekend gaat in De Heksenwaag de permanente expositie Anders?! van start. Daarin worden de lijnen getrokken van de historische heksenvervolgingen naar de huidige maatschappelijke uitdagingen rond uitsluiting en discriminatie. Het is een gezamenlijk initiatief van De Vries en museumdirecteur Isa van der Wee. ‘Toen ik in 2020 naar het burgemeesterschap van Oudewater solliciteerde, had ik eerlijk gezegd nog nooit van de heksenwaag gehoord’, bekent De Vries. ‘Daarna heb ik me natuurlijk wel in de geschiedenis van de heksenvervolgingen verdiept. Isa zat er vanuit het vrouwenperspectief hetzelfde in als ik vanuit mijn lhbti-achtergrond. We hebben een enthousiaste groep mensen en organisaties bij elkaar gekregen en zijn samen aan de slag gegaan: hoe kun je het verhaal van de waag op een andere manier vertellen en mensen een spiegel voorhouden? Dat is gelukt, De Heksenwaag blijft De Heksenwaag maar we hebben wel iets toegevoegd.’’

Gouden Driehoek

In Schoonhoven, hemelsbreed minder dan tien kilometer van Oudewater, vond in 1591 een van de laatste heksenverbrandingen in het toenmalige gewest Holland plaats. Het kruidenvrouwtje Marigje Arriens kwam aan haar einde op de brandstapel, pal voor het stadhuis. Schoonhoven is onderdeel van Krimpenerwaard, een buurgemeente van Oudewater. Spreekt De Vries hier weleens over met zijn collega Hans Beenakker? ‘Het schept in ieder geval een band. De drie middeleeuwse steden Gouda, Schoonhoven en Oudewater proberen we hier als de Gouden Driehoek in de markt te zetten. Daar past het verhaal van de heksenvervolging natuurlijk in.’