‘Dat er ook in Nederland iets gaat gebeuren, dat voel je wel.’ Bart Brandsma zegt dit een week nadat Trumpaanhangers in Washington het Capitool bestormden en de Verenigde Staten in een nieuwe crisis stortten. De filosoof en polarisatiedeskundige kreeg snel gelijk. Na de instelling van de avondklok werden burgemeesters van Amsterdam, Rotterdam, Eindhoven, Urk en veel andere steden geconfronteerd met grootschalige rellen, als protest tegen de jongste coronamaatregel, maar vooral tegen de elite die het voor het zeggen heeft: de overheid.
Brandsma publiceert over de dynamiek van het ‘wij-zij denken’ en adviseert politie, docenten en bestuurders over polarisatie. Al vanaf september had hij het gevoel: we gaan een raar najaar tegemoet. ‘Corona legt een enorme druk op de samenleving en daarnaast zag je een stapeling van wij-zij denken. Boeren tegenover de overheid. De zwarte minderheid van de Black Lives Matter-beweging en de lhbti’s tegenover de witte heteroseksuele meerderheid, of “wij de minderheden” tegenover “zij de politiek”. Daar zit een diep gevoelen onder van de elite versus het volk, de overheid versus de anderen. Dat zie je heel sterk terug bij corona. In het begin was het: wij met z’n allen tegen het virus, dat is gekanteld naar: de samenleving tegen de overheid.’

Kop van Jut

Een samenleving die zich tegen de overheid keert, dat moet voor een burgemeester geen prettige gedachte zijn. Sjoerd Potters, burgemeester van De Bilt en lid van de VNG-commissie Bestuur en Veiligheid, noemt het ‘heel vervelend’. Burgemeesters willen toch bruggen bouwen tussen het landsbeleid en de eigen inwoners, maar de keuzes waarvoor zij komen te staan worden steeds lastiger. Zij moeten handelen in een wereld die wordt gedomineerd door Twitter en Snapchat. ‘De sociale media zijn de megafoon geworden voor deelbelangen. Iedereen staat tegenover elkaar, het gevoel dat we het samen gaan doen, is er niet. Als je niet oppast, word je als burgemeester de kop van Jut.’
De Bilt is geen Den Haag of Amsterdam, maar kreeg het ook voor de kiezen. ‘Geprobeerd is het gemeentehuis in brand te steken, de boeren kwamen naar het RIVM hiernaast. Viruswaanzin, extreemrechts, we hebben van alles aan de poort gehad. De polarisatie is enorm opgekomen, dat is ongekend. Je voelt het wantrouwen in de samenleving: doet de overheid echt wat nodig is?’

Je voelt het wantrouwen in de samenleving

Bondgenoten

In zijn kersttoespraak zei koning Willem-Alexander over de coronapandemie: ‘Wie onzeker is, kan houvast zoeken in ferme ideeën. We leven in een tijd waarin verwacht lijkt te worden dat je stelling neemt. Voor of tegen. Vriend of vijand. Wij of zij.’ Het was een goede observatie van de koning, zegt Brandsma. ‘Een van die ferme ideeën is: het ligt niet aan mij, maar aan hén. Dat is dan de overheid, met de gemeente en de burgemeester als de meest herkenbare en  bereikbare vertegenwoordigers. Om te voorkomen dat je als gemeente wordt gegijzeld door een van beide extremen van de polarisatie, moet je nadenken over je strategische opties.’
Dat betekent dat je mensen niet moet gaan overtuigen, maar vooral: luisteren. Het is volgens Brandsma de grote uitdaging voor gemeenten om, in plaats van bepaalde doelgroepen een boodschap in de maag te splitsen, te zoeken naar bondgenoten. ‘Wie kunnen jou helpen om ervoor te zorgen dat, als het echt moeilijk wordt, mensen zich weer steviger gaan voelen en zekerheid krijgen, waardoor ze minder vatbaar zijn voor de extremen? Dan denk je aan de sportclubs, de kerken en moskeeën, want daar houden mensen zich bezig met inspiratie en met de vraag hoe je mentaal en fysiek gezond blijft.’
Het heeft geen zin de polen op rechts of links te bestrijden of tevreden te stellen. Brandsma: ‘Die schreeuwen toch wel. Het gaat erom het midden te versterken. Het midden spreekt met zachte stemmen, zoals de koning ook zei. Ook die verdienen het gehoord te worden.’
Potters: ‘Als je vasthoudt aan je formele instructierol en je alleen maar stevig opstelt, speel je de twee polen in de kaart. Juist die middengroep moet in crisistijd worden bediend en daarbij moet je je niet laten opjagen door degenen die het hardst roepen.’

Het onbekende midden

Grote vraag is, hoe dat midden eruitziet. Zelfs het alwetende Facebook tast in het duister. Brandsma is door Facebook benaderd met de vraag hoe het een beeld kan krijgen van dat grote midden. ‘Kun je nagaan, diegenen die worden geacht alles van ons te weten, hebben kennelijk een eenzijdig beeld van de polen, niet van het midden. Als je dat midden zodanig in kaart krijgt dat je die als gemeente op sociale media beter kunt bereiken en aan je binden, zou dat mooi zijn.’
Tot die tijd blijft het laveren tussen complottheorieën, alternatieve werkelijkheden en fake news, desinformatie als inspiratiebron voor QAnon-achtige bewegingen, anti-vaxxers en stikstofontkenners. 

Achtuurjournaal

Twintig jaar geleden had Nederland één gedeelde waarheid en dat was het achtuurjournaal, zegt Bart Brandsma. ‘Er zijn mensen die dat willen restaureren, zij gaan factchecken om die ene gedeelde waarheid weer uit de as te doen oprijzen. Dat gaat niet lukken. Er is in polarisatie één ding dat niet werkt en dat is proberen met feiten de gevoelsdynamiek te bestrijden. Wat we moeten leren, is hoe je als burgemeester in die dynamiek, de brandstof van de sociale media, het betrouwbare baken kunt zijn.’
Potters: ‘Ik zit heel erg op de relatie. Als ik hier in De Bilt een boodschap van Den Haag moet uitleggen, dan probeer ik dat vanuit de relatie en niet vanuit mijn gezagspositie of als boodschapper van het Rijk. Je moet openstaan voor een dialoog, kunnen zenden maar ook ontvangen.’
Maar moet je als gemeente met iedereen de dialoog aangaan? Burgemeester Ahmed Aboutaleb van Rotterdam had geen behoefte aan een gesprek met de voorman van Viruswaarheid, Willem Engel. Zijn motivering, opgetekend in het AD: ‘Als iemand tegen mij zegt dat de zon vanuit het westen opkomt, ga ik met hem niet in gesprek’. Brandsma geeft hem gelijk. ‘Een dialoog beginnen met mensen die alleen zijn geïnteresseerd in de monoloog, is zonde van de tijd en energie. Maar ik denk wel dat we beter kunnen luisteren dan we nu doen.’

Goed luisteren is nodig om de gevoelsdynamiek in een gemeente te herkennen

Luisterkamer

Als mensen worden gehoord en erkend, hoeven ze niet meer te schreeuwen. Brandsma onderzocht eens in een volkswijk waarom ze daar massaal achter populistische politici aanliepen. ‘Wat bleek? Dat deden ze simpelweg omdat de populisten de eersten waren die kwamen kijken wat er in die wijk aan de hand was. De mensen werden voor het eerst  gehoord.’
Bij wijze van gedachte-experiment heeft hij met gemeenten gefilosofeerd over de instelling van een ‘luisterkamer’, een plek op internet waar je naartoe kunt en waar de gemeente oprecht naar je luistert.
Sjoerd Potters geeft een voorbeeld. ‘Er kwam een verzoek om hiernaast, bij het RIVM, te demonstreren. Wij stelden een andere locatie voor. We hebben de man uitgenodigd op het gemeentehuis en uitgelegd dat we best wilden meewerken maar dat het wel moest passen binnen de kaders. Dan merk je dat tijdens zo’n gesprek de meningen zachter worden, dat er meer geluisterd wordt. Er ligt voor ons een taak in het onderhouden van relaties, ook met mensen die niet gelijkgestemd zijn. Daar moeten we op investeren.’
Brandsma’s ervaring is ‘dat we ontzettend slecht zijn’ in luisteren. ‘Dat is ook niet gek, luisteren is geen vak op de middelbare school. Wat we wel leren is, je mening geven. Daar word je soms gek van. Het is misschien veel waardevoller om te kunnen vertellen en te luisteren.’
De politiek geeft het slechte voorbeeld, zegt Potters. ‘De Tweede Kamer, ik heb er zelf in gezeten, is ook behoorlijk gepolariseerd. Dat is geen toonbeeld van redelijkheid om samen ergens uit te komen.’ Brandsma: ‘Je moment afwachten en als de ander even naar adem hapt, je gelijk halen. Zo gaat het in de politiek. Maar een dialoog is sámen om een vraag gaan staan. Het niet-weten moet een hele tijd bestaan voor je overgaat tot stap twee en dan merkt: hé, nu zijn we ergens en kunnen we weer verder. Ik voel dat gemeenteraden ook niet de arena zijn waar dat altijd goed landt. Iedereen vindt iets, de raad is een meningenmachine.’

Boeren

Goed luisteren is nodig om de gevoelsdynamiek in een gemeente te herkennen, zegt Brandsma. Daar zit de echte polarisatie verscholen. Toen de boeren massaal naar het Malieveld trokken, was het stikstofbeleid van het kabinet de aanleiding. ‘Maar daar ligt een gevoelsdynamiek onder: wij boeren die al zo lang moeten inleveren. Als gemeente reageer je natuurlijk op incidenten, vanuit je verantwoordelijkheid voor openbare orde en veiligheid. Maar kijk ook naar de langlopende gevoelsdynamiek. Als De Bilt erin slaagt een top-5 in kaart te brengen van die gevoelsdynamieken, dan kan het anticiperen op incidenten.’