Als bestuurder wil je niet graag verantwoordelijk zijn voor een incident. Je wilt niet dat je verweten kunt worden dat je slap hebt opgetreden tegen fraude. Je wilt niet dat je verweten kunt worden dat je verantwoordelijk bent voor een systeem dat mensen uitsluit en vernedert. In onze samenleving is alles gericht op het vermijden van risico’s. En áls er zich een incident voordoet, dan vragen we onze bestuurders waarom ze niet in staat zijn geweest om dat te voorkomen. Dit leidt tot twee reacties in ons politieke systeem.
De eerste reactie: met een wirwar aan maatregelen voorkomen dat er incidenten kunnen optreden. Als er een risico bestaat dat mensen frauderen, dan regelen we het zo dat die kans zo klein mogelijk wordt. En als er een kans bestaat dat mensen niet krijgen waar ze recht op hebben, en de overheid daar de schuld van krijgt, dan zorgen we ervoor dat dat niet kan gebeuren. Dan schieten we door in versoepelingen.
Iedereen begrijpt dat dit onmogelijk is. Risico’s zijn er altijd. Er gaan altijd dingen mis. Zo is het leven. De wereld is niet altijd maakbaar. Het lastige is dat we dat niet meer accepteren. We verwachten van de overheid dat die ons voor alle mogelijke ellende behoedt. Als dat niet lukt, als er toch iets gebeurt, noemen we dat ‘bestuurlijk falen’.

Investeren we in civil servants die van betekenis zijn voor mensen?

Dat leidt tot de tweede reactie: het bestuurlijk indekken. Omdat je als bestuurder niet het verwijt wilt krijgen dat je een incident niet hebt voorkomen, zorg je ervoor dat er het beeld is dat je er alles aan hebt gedaan. Je straalt uit dat je grip hebt, dat je ‘in control’ bent. Je kondigt nieuwe wetgeving aan, zorgt voor een keur aan protocollen, checklisten en toezichthouders die de schijn moeten ophouden dat je risico’s beheerst. Dat heeft de afgelopen dertig jaar tot een overheidssysteem geleid dat als audit-society te boek staat.
In de periode van bezinning na de toeslagenaffaire is dit de keuze die voorligt: als we investeren in publieke voorzieningen – en dat is broodnodig – investeren we dan in civil servants die van betekenis zijn voor mensen? Of investeren we in een toename van toezicht en control, met als diepere agenda de ambitie om bestuurders uit de wind te houden?
De toeslagenaffaire staat niet op zichzelf. De overheid maakt te vaak keuzes die zijn gericht op het voorkomen van politiek gedoe. Keuzes die niet gebaseerd zijn op de wens om dienstbaar te zijn aan de samenleving. Het uit de wind houden van kwetsbare burgers is belangrijker dan het uit de wind houden van bestuurders. Dit moet anders. Dit is de echte cultuurverandering die we moeten doormaken.