Nog een jaar, dan zijn er gemeenteraadsverkiezingen. Er komt veel op raadsleden af: bedreigingen, polarisatie, hoge werkdruk – én een financieel ravijn. Raadslid Ojanne Chang (D66, Heerenveen) laat zich er niet door uit het veld slaan. Het raadswerk, zegt ze, ‘is nog steeds leuk, en erg belangrijk’. In een tijd waarin de democratie wereldwijd steeds verder onder druk komt te staan, is het van belang om stil te staan bij het belang van verkiezingen en democratie. Maar de omstandigheden maken het raadswerk niet altijd even makkelijk, beaamt Chang. ‘Voor mij is de raad de enige logische plek waar democratische besluiten worden genomen.’

Chang is voorzitter van de commissie Raadsleden & Griffiers van de VNG. Die commissie houdt zich onder meer bezig met het verbeteren van de positie van gemeenteraadsleden. Ze maakt zich zorgen over de omgangsvormen in de raad, en over de manier waarop raadsleden in staat worden gesteld om hun volksvertegenwoordigende rol op te pakken. ‘Soms denk ik: waar doe ik dit allemaal voor?’

Ze wijst naar het debat over de komst van een asielzoekerscentrum, ook in Heerenveen een ingewikkeld onderwerp. ‘Daar kwamen we na een proces van twee jaar niet uit, terwijl we eerder in de raad al wel hadden gezegd dat we in principe voor de komst van een azc zijn. Dan denk ik wel: hoe is dit mogelijk? We vinden heel vaak wat van de politiek in de Tweede Kamer, waar partijen over elkaar heen rollen. Maar lokaal kunnen we er soms ook wat van. Ik vraag me dan weleens af: zijn er nog dossiers waarop we elkaar kunnen vinden?’

De gemeenteraadsverkiezingen in 2026 vallen samen met het ravijnjaar. Dat betekent dat nieuwe raadsleden zich moeten bezighouden met bezuinigingen. Is dat een aantrekkelijk perspectief?
‘Dat maakt het raadswerk niet makkelijker. We moeten nog scherper keuzes maken. Ik hoop dat we elkaar blijven vinden. Dat zal wel een extra inspanning kosten. Vanuit de VNG vinden we dat dingen moeten worden uitgevoerd op het niveau dat het best past. Daar hoort dan wel geld bij, of meer beleidsvrijheid. Het is natuurlijk raar dat het rijk van gemeenten vraagt voor de jeugd te zorgen, maar dat we daar niet op kunnen sturen. Het gevolg is dat gemeenteraden nu allemaal hun wethouders aanspreken op wat niet goed gaat. Dat is zo zonde. Ieder jaar stappen er namelijk meer wethouders op. Iedereen is met zichzelf bezig, terwijl het rijk de lachende derde is.’

Uit de Monitor Integriteit en Veiligheid bleek eind vorig jaar dat vier op de tien raadsleden te maken hebben met agressie, een verdubbeling ten opzichte van vier jaar geleden. Wat vindt u daarvan?
‘Dat is echt heel zorgelijk. We moeten daar als gemeenten wel een streep trekken. En we moeten in de samenleving investeren in sociale cohesie en in de sociale veerkracht van mensen. Dat betekent dat we moeten luisteren; wat is er aan de hand, en kunnen we dit oplossen? De individualisering maakt dat mensen moeilijker een beroep kunnen doen op hun eigen netwerk. In plaats daarvan wordt naar de overheid gekeken. Maar wij kunnen niet alles oplossen.’

Iedereen is met zichzelf bezig, terwijl het rijk de lachende derde is

Vicevoorzitter Abdullah Uysal van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden zei vorig jaar in VNG Magazine dat raadsleden steeds vaker twijfelen of ze zich voor de komende verkiezingen nog wel verkiesbaar stellen, onder meer vanwege het ravijnjaar. Hoe ziet u dat?
‘Dat horen wij ook, maar dat heeft ook te maken met de verdeeldheid die er heerst. Dat maakt het werk er niet leuker op. En dan is er nog de werkdruk. Raadsleden verwachten van zichzelf dat ze overal expert in moeten zijn. Met dat idee moeten we echt stoppen. Deze mensen zijn besteld voor hun volksvertegenwoordigende stem. Stel ze dan ook in staat om dat goed te doen. Leg ze de dilemma’s voor, in plaats van dat je ze dossiers stuurt van tweehonderd pagina’s over bijvoorbeeld de Omgevingswet: als je dit doet, heeft dat dit effect. Als ze die afweging goed kunnen maken, dan kunnen ze ook beter besturen. Het college krijgt ook een oplegger van twee kantjes bij een rapport van achttien pagina’s. Waarom krijgt de raad dat niet?’ 

Hoe kan het beter?
‘Misschien moeten we meer naar het bedrijfsleven kijken. Ik kom zelf uit de financiële sector. Een accountant uit Leeuwarden doet hetzelfde als een accountant uit Maastricht, hun termen zijn dezelfde. Elke accountant weet precies wat met activa wordt bedoeld. In het openbaar bestuur is dat niet zo. Ik kan het economisch beleid van Heerenveen niet vergelijken met dat van Smallingerland, omdat die metadata anders zijn. Daarbij: raadsstukken bevatten vaak verschillende abstractieniveaus. Een deel is strategisch, een ander deel bevat bijvoorbeeld werkinstructies voor de ambtenaren. Dan krijg je ook dat raadsleden op al die niveaus vragen gaan stellen. Iedereen wil dat raadsleden over de hoofdlijnen moeten gaan. Dan moet je ze daartoe ook in staat stellen. Dat lukt nu niet, omdat raadsleden niet zeker weten hoe het dossier eruitziet. Het zou mooi zijn als we daar met standaardisatie iets meer comfort kunnen bieden.’ 

Is dit ook een speerpunt van de commissie Raadsleden & Griffiers?
‘In de commissie blijven we wel steeds vragen naar oplossingen om de werkdruk te verlagen. Daar zijn best veel goede initiatieven voor. We zien dat griffiers steeds meer met elkaar samenwerken. Er worden rapporteurs vooruitgeschoven, klankbordgroepen opgezet. Het is fijn dat al die initiatieven er zijn. Voor de commissie is de positie van de raadsleden bij het opstellen van beleid ook een speerpunt. Neem de Omgevingswet. Die stelt dat gemeenten en provincies gelijkwaardig aan tafel zitten. Dat is anders dan hoe we het deden. Hoe komen al die volksvertegenwoordigers nu aan bod? Daar blijven we aandacht voor vragen. Krijgen raadsleden nog voldoende mogelijkheden om hun werk te doen? Die discussie moeten we eens afmaken. Moeten er meer raadsleden bij? Moet de vergoeding omhoog? Moet het een fulltimefunctie worden? Die vragen komen elders niet aan bod. Dat is ook de meerwaarde van een aparte commissie voor raadsleden en griffiers. Wij kijken op een andere manier naar het versterken van de lokale democratie dan andere commissies van de VNG. Zo kunnen we tegenwicht bieden aan het bestuurlijke verhaal van burgemeesters en wethouders. Deze commissie is here to stay.’ 

We moeten daar als gemeenten een streep trekken

Eerder dit jaar deed de VNG samen met andere organisaties een oproep voor meer vrouwen in de politiek. Na de verkiezingen van 2022 was 36 procent van de raadsleden vrouw. Waarom is het zo moeilijk om dat percentage omhoog te krijgen?
‘Het is ontzettend belangrijk dat er meer vrouwen in de raad komen, omdat dan alle perspectieven goed tot uiting komen. Maar het is echt leuren. Eigenlijk begint dat de dag na de verkiezingen alweer. Ik vraag vrouwen regelmatig of ze het interessant zouden vinden om ook politiek actief te worden. En vanaf twee jaar tot de verkiezingen doe ik dat wat intensiever. Het duurt bij vrouwen vaak wat langer voordat ze denken dat ze dit ook kunnen, ze zijn wat reflectiever dan mannen. Daarom ben ik zo blij met vrouwen in het openbaar bestuur. Ze denken wat langer na. Maar dat maakt ook dat ze een eventueel raadslidmaatschap lang aan het afwegen zijn. “Misschien ga ik over drie jaar verhuizen, en dan kan ik mijn termijn niet volmaken. Is het dan wel eerlijk als ik dan op een lijst ga staan?” Dat hoor je mannen nooit zeggen.
‘Wat meer aan marketing doen, helpt altijd. Heerenveen heeft sinds kort voor het eerst een vrouwelijke burgemeester. In september organiseerden we met haar een koffiemoment. Daar kwamen 25 vrouwen op af, een erg mooie opkomst. In december hebben we daar een vervolg aan gegeven, vlak voordat de cursus politiek actief van start ging, zodat ze zich daar meteen voor konden aanmelden. Dat hebben toch een paar vrouwen gedaan.’ 

Ervaart u als vrouw die terughoudendheid ook?
‘In het begin dacht ik ook wel: moet ik dit of dat wel zeggen? Maar als je dan links en rechts wordt ingehaald door slappe praatjes van mannen… Daar kan mijn praatje ook wel tussen.’