VNG Magazine nummer 6, 12 april 2024
Tekst: Rutger van den Dikkenberg | Beeld: Nederlandse Vereniging voor Raadsleden
Het financieel ravijnjaar 2026 is ook het jaar van de volgende gemeenteraadsverkiezingen. Raadsleden maken zich zorgen. Het vooruitzicht om alleen maar te kunnen bezuinigen, werkt weinig motiverend. Het zet de kwaliteit van de lokale democratie onder druk.

De emmer loopt langzaam over, zegt vicevoorzitter Abdullah Uysal van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden. De werkdruk voor raadsleden is sinds de decentralisaties van 2015 flink toegenomen. Daarnaast kampen lokale politici in toenemende mate met agressie en bedreigingen. De lokale speelruimte om politieke keuzes te maken, werd intussen door het rijk de afgelopen jaren al steeds verder beperkt. Een flinke bezuinigingsopdracht van 3 miljard euro neemt het laatste stukje speelruimte af, zegt Uysal, die zelf voor GroenLinks gemeenteraadslid is in Dordrecht. ‘Voor veel mensen is het feit dat je het verschil kunt maken voor je gemeente de voornaamste reden om de politiek in te gaan. Maar als je helemaal niets meer kunt doen, dan neemt het plezier af. Raadsleden zijn wel gewend om lastige keuzes te maken. Maar waar we in 2026 mee te maken krijgen, is van een geheel andere orde. Iedereen gaat dat merken.’
Verplichte uitgaven
Als het kabinet niet bijstuurt, stevenen gemeenten af op een korting van 3 miljard euro in 2026. Het kabinet kort op het accres van het gemeentefonds, de opschalingskorting staat nog altijd in de boeken, de loon- en prijsontwikkeling wordt niet volledig meer gevolgd en het accres stijgt in 2026 niet mee met de groei van het aantal inwoners. Het is een enorm gat waar gemeenten tegenaan lopen. De hoop is dat Den Haag tijdig ingrijpt, bij voorkeur dit voorjaar. De lokale begrotingscyclus voor 2025 gaat al bijna van start, en die heeft ook impact op de jaren daarna. Nieuwe langjarige financiële afspraken worden door gemeenten nu al vooruitgeschoven of weggestreept, om te voorkomen dat ze in 2026 vastzitten aan verplichte uitgaven.
Incidenteel
Zo werpt het ravijnjaar 2026 zijn schaduw vooruit. Het was de afgelopen jaren al behelpen, omdat geld dat vanuit Den Haag wel beschikbaar werd gesteld vaak incidenteel was. Dat maakt het moeilijk om structurele uitgaven vast te leggen. In een manifest dat de raadsledenvereniging in januari met de actiegroep Raden in Verzet overhandigden aan toenmalig informateur Ronald Plasterk en aan VNG-voorzitter Sharon Dijksma, wijzen de raadsleden op de consequenties van het tekort. Door de structurele korting vanuit het rijk ‘zullen gemeenten onvermijdelijk zeer ingrijpende en zichtbare bezuinigingen op de inwoners moeten opleggen’, schreven de indieners.
Raadsleden zijn wel gewend om lastige keuzes te maken
Bijna twaalfhonderd raadsleden uit zo’n driehonderd gemeenten ondertekenden het manifest. ‘Deze raadsleden maken zich dus allemaal zorgen’, zegt raadslid Sicco Louw (PvdA) uit Zoetermeer. Hij is voorzitter van Raden in Verzet. De actiegroep begon in Zoetermeer na zorgen over het budget voor de jeugdzorg en de Wmo, maar opereert sinds enige tijd breder. ‘Het comité bestaat nu uit negen mensen uit het hele land’, zegt Louw. In zo’n 25 gemeenten zijn inmiddels moties aangenomen waarin de raad het college ook oproept de barricaden op te gaan, gebaseerd op het manifest.
Kapot bezuinigen
Gemeenteraadsleden, stellen de partijen in het manifest, zijn politiek actief geworden omdat ze ‘het allerbeste willen’ voor hun gemeente en ‘niet om de gemeente kapot te bezuinigen’. Raden in Verzet en de raadsledenvereniging waarschuwen voor de consequenties: politieke partijen hebben nu al moeite om voldoende geschikte raadsleden te vinden. Als de animo in aanloop naar de raadsverkiezingen in 2026 verder afneemt, dreigt de democratische stabiliteit te verdwijnen.
Raadsleden zijn best wel wat gewend. De afgelopen jaren waren al niet gemakkelijk en noopten raden al tot het maken van ‘scherpe keuzes’ over waar een gemeente wel of geen geld aan uitgeeft, zegt Uysal. ‘Maar straks komen gemeenten in een situatie waarin ze taken helemaal niet meer kunnen uitvoeren.’ Voor scherpe keuzes is dan geen ruimte meer: bezuinigen is dan de enige optie. Basisuitgaven in onder meer de jeugdzorg en in het sociaal domein zijn grotendeels juridisch verplicht. Onderwerpen waar wel op bezuinigd kan worden, zijn daardoor vaak al uitgekleed. Om die reden adviseert de VNG in haar recente begrotingsadvies voor de komende jaren om bezuinigingsmogelijkheden voor 2026 in beeld te brengen, en daarbij ook nadrukkelijk te focussen op taken in medebewind. Juist op de autonome taken hebben gemeenten immers al fors bezuinigd, en in de medebewindstaken gaan grotere bedragen om.
Uysal: ‘In 2026 is er, als er niets gebeurt, gewoon geen geld meer. Dat raakt elk raadslid en is moeilijk uit te leggen. Raadsleden geven aan dat het op deze manier niet gaat. Als er geen gehoor aan wordt gegeven, hoe serieus genomen voel je je dan als raadslid?’
Zorgen
Binnen de raadsledenvereniging hoort Uysal dat raadsleden zich regelmatig afvragen of ze zich nog verkiesbaar stellen voor de raadsverkiezingen van 2026. ‘Mensen nemen het ravijn mee in hun overweging. Ik hoor het dan vooral van raadsleden die al heel lang actief zijn. Zij hebben ook al de decentralisaties meegemaakt en zien dat er meer taken moeten worden uitgevoerd met minder middelen. Dat is geen goed teken, want dat gaat ten koste van de kwaliteit van het lokaal bestuur. Alle partijen hebben vaak al moeite om genoeg geschikte kandidaten te vinden. De aantrekkelijkheid van het ambt van raadslid komt hierdoor in het geding. Dat komt een goed functionerende lokale democratie niet ten goede. Daar maken wij ons zorgen over.’
Alle partijen hebben vaak al moeite om genoeg geschikte kandidaten te vinden
Het is nog niet duidelijk of ook mensen die zich in 2026 voor het eerst zouden willen kandideren, afhaken, blijkt uit een rondgang van VNG Magazine. Veel lokale partijen hebben twee jaar voor de stembusgang de scouting voor de raadsverkiezingen nog niet opgestart. ‘Maar het helpt niet als je straks als partij de lijst moet vullen, terwijl de boodschap is dat raadsleden aan de bak moeten om de voorzieningen in je gemeente te schrappen’, zegt Sicco Louw van Raden in Verzet.
Constant schipperen
Ook gemeenteraadslid Kitty Schmidt (Deventer Sociaal) uit Deventer maakt zich zorgen. Ze heeft het speelveld flink zien veranderen sinds ze in 2010 begon. Schmidt benadrukt dat haar gemeente financieel nog stabiel is, maar zegt ook dat het ‘constant schipperen’ is om dat zo te houden. ‘Dat komt het beleid niet ten goede. Het is heel lastig om alles wat we willen overeind te houden. We zitten nu nog niet zodanig in de problemen dat we pijnlijke maatregelen moeten nemen. Als het ravijn er echt komt, dan moeten ook wij snijden in dingen waar we eigenlijk niet in willen snijden. Na de gemeenteraadsverkiezingen kunnen we dan alleen maar bezuinigen. Daar moeten we eerlijk over zijn.’
Deventer is met omliggende gemeenten bezig met het opstellen van de regiovisie beschermd wonen en maatschappelijke opvang. Het programma loopt tot en met 2026. Schmidt: ‘Als er vanuit Den Haag alleen incidenteel geld komt, is het hartstikke lastig om dit structureel te borgen.’ Bijkomende ergernis, zegt Schmidt, is dat het rijk zijn beleid meer dan eens bijstuurt. ‘Dat komt het lokale beleid niet ten goede. We gaan met bepaalde verwachtingen aan het werk, dan is het heel vervelend als er vanuit Den Haag weer een oekaze komt.’ Dat geldt niet alleen voor het sociaal domein, maar ook voor bijvoorbeeld inburgering, waarbij het rijk ook nog eens geld terugvordert als een gemeente de rijksdoelen niet haalt. ‘Dit zijn fundamentele zorgen.’
Veel verplichtingen
Ook Schmidt wijst op de andere factoren die het raadswerk al minder aantrekkelijk maken, en die ervoor zorgen dat het ‘lastig is om mensen voor een langere periode te binden aan het raadswerk’. ‘Het raadswerk komt met veel verplichtingen: de raadsvergadering zelf, fractievergaderingen, stukken lezen, werkbezoeken. Maar mensen moeten al zoveel’, zegt ze: ‘werk, een gezin, mantelzorg, vrijwilligerswerk. En dan zijn er bedreigingen. Het is geen fijne sfeer om je werk als raadslid goed te doen. In Deventer valt het gelukkig mee, maar ik merk ook dat mensen een korter lontje hebben en hoge verwachtingen van raadsleden. Die kunnen we zo niet waarmaken.’
Schmidt is naar eigen zeggen strijdbaar. ‘Dat moet je ook wel zijn als raadslid.’ Stoppen vanwege het ravijn is voor haar niet aan de orde. ‘Ik wil het in mijn gemeente beter maken voor de mensen die kopje-onder dreigen te gaan en laat me niet snel uit het veld slaan.’