Gemeenten kopen jaarlijks voor zo’n 42 miljard euro aan werken, producten en diensten in, van de inkoop van ICT tot de uitvoering van de Wmo, de ondersteuning van inburgeraars en de aanleg van rotondes. ‘Duurzaam inkopen of maatschappelijk verantwoord opdracht geven en inkopen staat bij 342 gemeenten in het beleid,’ zegt Wijnhof. Maar vaak blijft het daarbij, zeker in kleinere gemeenten. En dat terwijl gemeenten vanwege de omvang van hun inkoop een forse maatschappelijke impact kunnen hebben.

Kinderschoenen
In 1999 werd door Wijnhof, destijds werkzaam als inkoopadviseur bij de gemeente Nijmegen, het Gemeentelijk Inkoop Platform (GIP) opgericht. Deze maand viert het platform zijn 25-jarig jubileum, met een congres in Utrecht. Bij de oprichting stond de gemeentelijke inkoop nog in de kinderschoenen, met veel gemeentelijke inkoopafdelingen met één medewerker, herinnert Wijnhof zich. ‘Er was veel behoefte aan het uitwisselen van kennis.’ Wijnhof was zelf als oprichter jarenlang voorzitter van het platform en is nu nog adviseur. 
Tegenwoordig gaan er, zeker sinds de decentralisaties in het sociaal domein en de opkomst van ICT, miljarden in gemeentelijke inkoop om. ‘Inkoop is een belangrijk middel om beleidsdoelstellingen te behalen, ook op het gebied van duurzaamheid’, zegt Wijnhof. Dat zien gemeenten ook zo, ervaart hij. Veel lokale overheden hebben zich in 2022 aangesloten bij het Manifest MVOI, waarin breder dan voorheen wordt gekeken naar het behalen van maatschappelijke doelen. 
Met het manifest zelf is niets mis, zegt Wijnhof. Maar vaak stokt het bij de uitvoering: nadat de wethouder het manifest heeft ondertekend, verslapt de aandacht vaak al snel. Wat overblijft: torenhoge verwachtingen van de inkoopadviseur. ‘Vaak wordt vergeten dat ambtenaren het moeten uitvoeren’, zegt Wijnhof. ‘In grote gemeenten kan dat. Utrecht heeft veertig medewerkers op inkoop. Maar gemeenten met minder dan 30.000 inwoners hebben vaak slechts een halve of hoogstens een hele fte op inkoop.’ 

Vaak wordt vergeten dat de ambtenaren het moeten uitvoeren

Beton
Volgens Wijnhof moet de regie bij duurzame inkoop daarom komen te liggen bij de interne opdrachtgever. ‘Die is primair verantwoordelijk.’ De projectleider heeft immers het budget voor de inkoop, én weet vaak inhoudelijk meer over zijn vakgebied dan de inkoper. De inkoopadviseur kan hem daarin bijstaan. ‘Die weet immers heel veel over de procedures en de juridische ondersteuning bij de inkoop. Die kan echter niet zeggen welk soort beton over dertig jaar herbruikbaar is, of welke onderdelen van een laptop duurzamer zijn dan andere. Dat is echter wel wat ik de afgelopen jaren op inkoopadviseurs heb zien afkomen. De goedwillende adviseur in een kleine gemeente moet nu ook al dat soort vragen beantwoorden. Dan moet je bij elk inkoopproces diep in de keten kijken waar de grondstoffen vandaan komen, of hoeveel stikstof er wordt uitgestoten. Dat kan hij of zij helemaal niet, zo’n inkoopadviseur heeft daar helemaal geen verstand van.’  
Ook in het Manifest MVOI wordt de focus verplaatst naar de opdrachtgever. Dat blijkt uit de definities. De afgelopen jaren maakte ‘duurzaam inkopen’ al plaats voor ‘maatschappelijk verantwoord inkopen’ (MVI). Recent werd daar de O van opdracht geven aan toegevoegd. Als het aan Wijnhof ligt, wordt in nu de I van inkoop geschrapt. Dan is er alleen nog sprake van maatschappelijk verantwoord opdracht geven.

Voorbeeldgedrag
Commitment van het college voor duurzame inkoop blijft belangrijk om binnen de organisatie iedereen betrokken te houden, maar ook omdat de gemeente een voorbeeldfunctie heeft. Op het jubileumcongres is aandacht voor de rol van het college. Wijnhof wijst naar de gemeente Amsterdam. De hoofdstad zet fors in op duurzaamheid: binnen de A10 mogen dieselauto’s vanaf 2025 de stad niet meer in. Er werd daarom afgelopen zomer met verbazing gekeken naar een aanbesteding voor 37 nieuwe vuilniswagens. Die moesten niet elektrisch zijn, maar op diesel rijden en zouden een uitzondering krijgen op het dieselverbod. Dat had een praktische reden: er is te weinig capaciteit op het elektriciteitsnet om de zware wagens op te laden. Maar de toon was gezet. Wijnhof: ‘Dan straal je als gemeente niet uit dat je duurzaamheid echt belangrijk vindt.’ 
Vaak scharen gemeenten de lokale inkoop onder maatschappelijk verantwoorde inkoop, ook omdat collegeleden veel contact hebben met lokale ondernemers. Bij voorkeur profiteren mkb-bedrijven uit de gemeente zelf van een aanbesteding. Dat lukt niet altijd: grote projecten zoals het leerlingenvervoer worden vaak door meerdere gemeenten tegelijk aanbesteed. Ook de VNG moedigt samen inkopen aan, omdat het leidt tot schaalvoordelen. Maar daarmee, zegt Wijnhof, zet je lokale ondernemers op achterstand. Die hebben niet de capaciteit om een grote aanbesteding te winnen. ‘Zo wint Connexxion vaak de aanbesteding van het leerlingenvervoer, en niet de lokale taxibedrijven. Houd daar rekening mee bij de aanbesteding.’