Volgens het Brabants Dagblad was het de grootste politieactie van het jaar, toen eind 2019 zes mannen en een vrouw werden opgepakt in een woonwagenkamp in Oss. Dertig rechercheurs hadden zich in operatie Alfa twee jaar lang vastgebeten in deze familie. De zeven leden vormden volgens de politie een criminele organisatie die zich inliet met wapens en drugs en daarbij ‘geweld en intimidatie’ niet uit de weg ging. Bij de familie R. werden een grote hoeveelheid drugs, contant geld en een ondergronds wapenarsenaal aangetroffen. Dit voorjaar komt de zaak voor de rechter.

De criminele genealogie van zeven Brabantse families wordt uitgebreid beschreven door hoogleraar criminologie Toine Spapens (Tilburg University) en Hans Moors (onderzoeksbureau EMMA). Met hun studie naar de generatie-effecten in de georganiseerde misdaad zetten ze het fenomeen criminele families in 2017 op de kaart. Het onderzoek leverde veel reacties op. Spapens: ‘Families die van generatie op generatie in de criminaliteit belandden, werden door zowel politie als gemeenten herkend.’

Bij sommige families gaan de criminele antecedenten ver terug. Rechercheurs zien familienamen van leden van bendes uit de zeventiende eeuw soms nog steeds terug in hun politiedossiers. In de moderne tijd is sprake van een combinatie van problemen: drugscriminaliteit, huiselijk geweld, verslaving en in het ergste geval ook ondermijnende effecten op buurt- en stadsniveau. Dat veel gemeenten hier de buik van vol hebben, werd Spapens duidelijk op een seminar over zijn boek, waaraan 120 gemeenten meededen. ‘Er kwamen veel vragen over een effectieve aanpak, zowel van de overlastgevende en multiprobleemgezinnen als voor de kopstukken uit zware ondermijnende criminaliteit.’ Ze vormden de aanleiding voor een vervolgstudie naar succesvolle interventies in criminele families, die vorig jaar werd afgerond.

Speeltuintje
Dankzij een integrale samenwerking en de creatieve inzet van straf-, bestuurs-, fiscaal en civiel recht lukte het de afgelopen jaren regelmatig om criminele familienetwerken op te rollen. Maar voor het doorbreken van intergenerationele overdracht is méér nodig dan repressie, zegt Rik Ceulen. Hij schreef mee aan het tweede onderzoek en is daarnaast als criminoloog van de gemeente Tilburg verbonden aan de familieaanpak in de stad.  Een ‘zachte’ benadering van preventie, hulpverlening, scholing, maatschappelijk werk en zorg is eveneens nodig, stelt het rapport, en daarbij kunnen gemeenten een belangrijke rol spelen.

In Tilburg bijvoorbeeld is de familieaanpak onderdeel van de wijk- én ondermijningsaanpak. De nadruk ligt daarbij op preventie. Ceulen: ‘Voor pa die al decennia een crimineel netwerk leidt en verschillende keren heeft gezeten, hebben we de hoop min of meer opgegeven. Liever richten we ons op de jongste generatie en proberen de vrouwen en kinderen een andere kant op te sturen.’

De gemeente is in Tilburg de kartrekker, pas in tweede instantie komt justitie in beeld. ‘Als we merken dat familieleden onze aanpak blijven ondermijnen, sluit de politie aan. Dan kan het gebeuren dat pa met inzet van het strafrecht een tijdje uit beeld verdwijnt en opgeborgen wordt, zodat wij met de kinderen aan de slag kunnen.’

Wijkkoning
Een succesvolle aanpak van criminele families combineert drie elementen, zegt hoogleraar criminologie Toine Spapens, die de Tilburgse aanpak nauwgezet volgt. Er is de preventieve insteek, waarop Tilburg inzet, en de repressieve aanpak zoals bij operatie Alfa. Daarnaast moet de buurt weerbaar worden gemaakt. ‘We zien dat dit soort types in de wijk of het woonwagenkamp een behoorlijk dominante rol spelen en zich opstellen als een soort wijkkoning. Ze doen allerlei leuke dingen voor de buurt, helpen mensen aan baantjes of regelen een speeltuintje. Hierdoor durft de omgeving haar mond niet open te doen. Een zichtbare aanpak van deze families helpt om deze buurten te mobiliseren.’

Gaan ze ondermijnen, dan krijgen ze keihard de knuppel in hun nek

De vrouw van een crimineel kopstuk in Tilburg is er helemaal klaar mee. Haar man zit een aantal jaar vast vanwege drugshandel en wapenbezit, zij staat na de vondst van drugs en wapens vanwege een Damoclessluiting op straat. Een paar jaar eerder groeiden de bomen nog tot aan de hemel met veel vakanties en een uitgebreid wagenpark. Nu is de familie door de Belastingdienst volledig kaalgeplukt. Naast schulden en huisvesting heeft het gezin verschillende andere problemen: verslaving, schulden en een laag IQ. Bovendien is het door de dominante vader volledig wereldvreemd. Dan valt een brief op de mat van de gemeente Tilburg: ‘We maken ons zorgen, we willen jullie helpen.’ Het gezin accepteert het aanbod en stemt ermee in dat instanties hun gegevens delen.

De Tilburgse aanpak is gebaseerd op vrijwilligheid, benadrukt Ceulen. ‘Als deze gezinnen niet zelf willen, heeft het geen zin. We geven ook direct aan dat we alléén helpen als ze meewerken. Gaan ze ondermijnen of zelf strafbare feiten plegen, dan krijgen ze keihard de knuppel in hun nek. Vanuit de gemeente met bestuurlijke maatregelen, maar ook Justitie pakt ze dan zwaar aan.’ Tilburgse gezinnen krijgen begeleiding van twee familiecoaches die hiervoor zijn vrijgemaakt. Zij helpen de kinderen met het halen van een startkwalificatie, soms zelfs een opleiding en worden begeleid naar legaal betaald werk.

Regisseurs
Geen criminele familie is hetzelfde, daarom gaat het steeds om maatwerk, benadrukt Spapens. ‘De hulpverleners kijken naar het hele systeem. Wat voor familie is het, waar houden ze zich mee bezig en hoe bedreigend zijn ze? Daar stemmen ze de aanpak op af.’ Dan nog is het een kwestie van investeren en vertrouwen opbouwen, vult Ceulen aan. ‘Je moet rekening houden met tegenslagen. Jaloerse criminele exen die de moeder stalken, bedreigingen uit het criminele circuit. Soms proberen gezinnen dat zelf op te lossen en regelen ze beveiliging via de plaatselijke motorclub in plaats van naar de politie te gaan. Op zulke momenten moet je als coach tegengas durven geven.’

Een stap vooruit, twee stappen achteruit. De begeleiding van deze gezinnen is intensief. Dat verklaart volgens Ceulen waarom niet alle gemeenten erin slagen daadwerkelijk een familieaanpak op te tuigen. ‘Het werkt het beste als gemeenten een regisseur hiervoor vrijmaken’, weet Spapens. ‘Die kan zorgen dat de aanpak op alle afdelingen landt en in het gemeentelijke beleid wordt ingebed.’

Het is een snikhete vrijdagmiddag, 16 uur, de echtgenote van een drugscrimineel belt in paniek met de gezinscoach. De bijstandsuitkering staat nog niet op haar rekening, hoe kan dat? De coach had beloofd dat het erop zou staan. Nu gaat ze in haar stacaravan zonder geld het weekend in, met twee kleine kinderen voor wie ze nog geen ijsje kan kopen. De coach baalt. Daar gaat zijn maanden-lange inspanning om het vertrouwen van deze familie te winnen. Als de moeder voor hulp aanklopt bij het criminele netwerk, bestaat bovendien een reëel gevaar voor recidive. De familiecoach belt met zijn collega’s die de uitkering moeten regelen, een vinkje blijkt verkeerd te staan. Voor het weekend kan het geld onmogelijk op de rekening staan. Gelukkig staat voor dit soort situaties wat geld apart, op zaterdagmorgen brengt de coach wat leefgeld naar de stacaravan om het weekend te overbruggen.

Het begeleiden van criminele families vraagt soms om creatieve oplossingen, zegt Rik Ceulen. Juist omdat het vaak een kwestie is van snel schakelen moeten gemeentelijke afdelingen op elkaar ingespeeld zijn. Daarbij is het zeker niet zo dat de gemeente van alles voor deze gezinnen regelt en geen tegenprestatie vraagt, benadrukt Spapens. ‘De gezinscoach is geen Sjakie, de hulpverlener uit Flodder. Die tijd hebben we echt gehad. Waar hulp en repressie eerst los van elkaar opereerden, worden ze nu geïntegreerd.’

Binnenkort is de evaluatie, Rik Ceulen is voorzichtig positief. ‘Wat is een succes? Dat is lastig aan te geven bij deze doelgroep. Wat betreft de afname van de criminaliteit en het welzijn van de kinderen gaan we de goede kant op. Bij een aantal jongeren slaagden we erin om ze naar school te krijgen, anderen volgen een opleiding of doen legaal werk. Er is minder overlast, het aantal delicten is fors afgenomen. Een bijkomend pluspunt is dat we als gemeente steeds beter samen optrekken. Dat wordt vaak gepredikt in gemeenteland, maar in de praktijk gebeurt integraal samenwerken lang niet altijd.’

Daarnaast probeert hij de maatschappelijke baten in kaart te brengen. ‘Als er één gezinscoach nodig is in plaats van tien verschillende instanties, scheelt dat in de kosten.’ Toch hoopt Spapens dat gemeenten bereid zijn verder te kijken dan de cijfers. ‘Het eerlijke verhaal kennen en accepteren dat niet alles altijd zal lukken. Dit is een probleem dat al generaties lang speelt, dat los je niet in een paar jaar op. Zonder bestuurlijk commitment gaat het niet lukken.’