Met het traject ‘Hoe sterk zijn onze schouders’ wil de VNG beter zicht krijgen op de uitvoeringskracht van gemeenten. Onderdeel van dat traject is het onderzoeksrapport 'Het kraakt en het piept' dat BMC onlangs heeft opgeleverd over de uitvoeringskracht in de fysieke leefomgeving. Royal HaskoningDHV deed vervolgens nader onderzoek naar de oorzaken van de haperende uitvoeringskracht bij de thema’s bodem en ondergrond, bouwen en wonen en de invoering van de Omgevingswet.

Rode draad
De rode draad: de benodigde capaciteit en financiële middelen volstaan absoluut niet. Gemeenten krijgen er taken bij zonder voldoende financiën. Ook het gebrek aan gelijkwaardige samenwerking tussen de overheden draagt niet bij aan de gemeentelijke uitvoeringskracht. Beleid en regelgeving zijn daardoor niet afgestemd op de uitvoering. Verder blijkt dat het datagedreven werken in gemeentelijke organisaties nog onvoldoende is ingebed. Data zijn versnipperd, sectoraal en niet digitaal. De onderzoekers concluderen dat de gevolgen van de oplopende tekorten in het sociaal domein en van de coronacrisis een extra risico vormen.

Nieuwe taken
Er komen veel nieuwe taken op gemeenten af: de energietransitie, de klimaatadaptatie, de circulaire economie en de woningbouw en de Omgevingswet. Als je kijkt naar de omstandigheden waaronder dat moet gebeuren, kan wethouder Floor Gordon (D66, Amstelveen) niet anders dan de titel van het BMC-rapport letterlijk nemen. ‘Het kraakt en piept in het fysiek domein’, herhaalt ze.

Kleine gemeenten verliezen de strijd wellicht

Lokale worsteling
Gordon heeft diverse van de onderzochte thema’s in portefeuille. Ze herkent de lokale worsteling uit het rapport. ‘Gemeenten hebben geleerd van de decentralisaties in het sociaal domein. We gingen met prachtige ambities van start, maar zonder voldoende geld en tijd pakt het zelden zo mooi uit als in het verkooppraatje. Nu zien we iets vergelijkbaars. Er komen nieuwe beleidsterreinen op de gemeenten af, zonder extra middelen. Dat maakt de aanpak kwetsbaar. Hoe hoog blijft de lokale politiek de ambities leggen?’

Alleen al de energietransitie vraagt om forse inzet. Daarvoor is voldoende gekwalificeerd personeel nodig. Dat geldt ook voor de woningbouwopgave. Die loopt in Amstelveen vertraging op door een gebrek aan personeel. De vele ambities stemmen Gordon positief, maar door de stapeling daarvan en de enorme tijdsdruk is het de vraag of gemeenten
alles kunnen waarmaken. ‘Ik maak me ook flink zorgen over de nieuwe bodemkwaliteitstaken waarvoor gemeenten verantwoordelijk worden. Een veelomvattend en belangrijk dossier dat altijd sectoraal is opgepakt. Het wordt een enorme uitdaging om dat integraal uit te voeren.’

Schaarse capaciteit
De strijd om personeel, ook tussen gemeenten, is volgens Gordon gigantisch. Veel taken zijn nieuw en daarvoor wordt externe kennis ingehuurd, maar dat moet de gemeente zien te verankeren in de eigen organisatie. Met die schaarse capaciteit is slim samenwerken des te belangrijker om die kwetsbaarheid eruit te halen. ‘Als Amstelveen iemand binnenhaalt om een project te doen, verdwijnt deze bij een andere gemeente. Zo ontstaat vervolgens ook weer de discussie over de uurtarieven van externen versus de salarisschalen van mensen die je wilt inhuren. Die concurrentie tussen gemeenten is voor niemand een wenselijke situatie. De sexy gemeenten met veel interessante projecten maken meer kans personeel aan te trekken. Kleine gemeenten verliezen de strijd wellicht.’

Amstelveen is blij deel te kunnen nemen in de Metropoolregio Amsterdam (MRA), waarbinnen veel kennis wordt uitgewisseld over de opgaven. Vooral ambtelijk, want bestuurlijk beslissen gemeenten niet over elkaar. ‘We kunnen veel kennis delen, je hebt altijd wel trekkers. Zo waren wij trekker op het gebied van circulaire inkoop. De discussie rond democratische legitimatie bij samenwerkingsverbanden roept een valse tegenstelling op. Het delen van kennis, inhoud en ervaring heeft niks te maken met democratische processen. Onze gemeenteraad stelt een eigen actieplan vast met daarbij de risico’s en investeringen. Gemeenten maken hun eigen afweging, ik zie daar geen tegenstelling.’  

Rijk dicteert
Gordon ervaart ook dat het Rijk nog steeds dicteert bij de decentralisaties naar de gemeente, terwijl die als autonome democratie zelf prioriteiten hoort te stellen. ‘Dat schuurt. De echte regie hoort lokaal te liggen als je een goede afweging wilt kunnen maken.’

We gaan de goede kant op met onze CO₂-reductie

Tegelijk is ook weer niet heel duidelijk hoe gemeenten hun taken moeten uitvoeren. ‘Gemeenten krijgen succes gewenst bij hun woningbouwopgave die ze snel moeten invullen. Daarbij horen we ook nog eens goed te participeren met de omgeving omdat binnenstedelijk bouwen prioriteit heeft, en dan speelt ook de energietransitie nog eens een nieuwe rol. De grondprijzen en andere technische zaken laat ik dan nog buiten beschouwing. Op allerlei vlakken wordt het complexer en moeten we het zelf maar een beetje oplossen.’

Politieke grillen
De wethouder brengt daarop één nuance aan. Amstelveen heeft recent rijksgeld binnengehaald voor een grote gebiedstransformatie. Dat was wat Gordon betreft keihard nodig, want zo’n project komt niet van de grond zonder hulp van het Rijk. Tegelijkertijd is ze daar kritisch over. Het is nog steeds cofinanciering met enorm veel risico voor de gemeente om het uit te voeren, en de aanvraag kostte veel capaciteit. ‘Bij dit soort transformaties zijn de maatschappelijke belangen heel groot, maar wij moeten het lokaal afwegen tegen heel veel andere opgaven. Dan wordt wonen opeens een politiek thema. Als het Rijk dit een belangrijk onderwerp vindt, dan is de woningbouwimpuls niet meer dan normaal. Anders laat je het geheel aan de politieke grillen van de lokale democratie over.’

Vliegwiel
Amstelveen heeft in de afgelopen periode vijftien miljoen euro vrijgemaakt voor een duurzaamheidsprogramma. Dat heeft als vliegwiel gewerkt, er zijn behoorlijk wat resultaten geboekt. Wel maakt Gordon zich zorgen over het structurele karakter daarvan. De transities lopen nog lang door en daarom zijn lokale middelen zo belangrijk. ‘Politieke discussie zorgt voor vertraging op zo’n dossier, terwijl we het net een beetje op poten hebben gezet. Het helpt enorm als je kunt investeren, dan kun je onderzoekers in huis halen en campagnes opzetten voor je stad. Wij hebben in de afgelopen jaren op communicatief vlak veel bewonersacties gedaan rond de collectieve inkoop van isolatie en zonnepanelen. Als je geld en tijd investeert levert het wat op. We gaan de goede kant op met onze CO₂-reductie.’

Amstelveen kreeg recent een half miljoen euro uit de rijkssubsidie Regeling Reductie Energiegebruik Woningen, om inwoners te helpen energie te besparen. ‘Dat is positief vanuit het Rijk, maar over het algemeen geldt voor al die onderwerpen dat we het heel erg op eigen kracht moeten doen: de transitievisie warmte, het actieplan klimaatadaptatie, het plan voor de energietransitie en voor de circulaire economie. Ik lees in de rapportages ook dat gemeenten zelf het wiel uitvinden. Amstelveen is op een aantal vlakken voorloper, ik hoop dat we onze kennis kunnen delen.’

Incidentenpolitiek
Gordon, benoemt nóg een enorme opgave voor gemeenten: de benodigde digitalisering. Lang was er binnen gemeenten niet veel aandacht voor ICT. ‘Amstelveen heeft daar de laatste jaren zwaar in geïnvesteerd, we zijn nu op het basisniveau van goed datamanagement, maar we kunnen er nog geen slimme analyses op loslaten of kruisbestuivingen maken, dus datagedreven werken. Ik ben al blij met goede managementinformatie over het aantal projecten dat we opleveren. Het ziet er hier vooralsnog naar uit dat Amstelveen straks goed is aangesloten op het digitaal omgevingsstelsel. Dat geldt niet voor alle gemeenten, als ik de rapportages zie.’  

‘Gemeenten vragen niet om incidentenpolitiek, zij willen voor de lange termijn iets duurzaams neerzetten als dat geborgd is in de middelen’, concludeert Gordon. Als het gemeentefonds niet groot genoeg is, zal een nieuw gemeentebestuur keuzes moeten maken. ‘Voorkom dat het een politiek vraagstuk wordt. Als al die taken echt ingebed moeten worden in de organisatie omdat het een landelijke opgave is, dan hoort daar in het fysiek domein een structureel hoger uitvoeringsbudget bij.’