Zeven jaar geleden, op 18 november 2017, vormde een groep boze Friezen een blokkade op de A7 om drie bussen met demonstranten tegen Zwarte Piet tegen te houden. De actie ging gepaard met geweld en bedreigingen en kreeg landelijk enorme media-aandacht. Uiteindelijk werden er in 2019 in hoger beroep vijftien mensen veroordeeld tot taakstraffen. Ze kregen de geuzennaam ‘blokkeerfries’, die zelfs werd opgenomen in de Van Dale.
De blokkeerfries staat misschien wel model voor de radicalisering onder een groeiend aantal inwoners. Mensen die het vertrouwen in ‘het systeem’ zijn verloren, niet langer deel willen uitmaken van de maatschappij en zich vastklampen aan oude waarden. Een zorgelijke ontwikkeling die zich deels buiten het gezichtsveld van lokaal bestuurders afspeelt en daardoor niet altijd even grijpbaar is.

Extremisme rukt op

Dat blijkt ook uit de Fenomeenanalyse Extremisme Noord-Nederland 2014-2022, uitgevoerd door de Rijksuniversiteit Groningen in opdracht van de gemeente Groningen. De onderzoekers schetsen hierin een beeld van de ontwikkeling van het extremistische landschap in Noord-Nederland. Vooral sinds de uitbraak van de coronapandemie in 2020 zijn de scheidslijnen en de verharding in het maatschappelijke en politieke debat duidelijker zichtbaar geworden. Dat is zowel terug te zien in de samenleving zelf als via sociale media. 
Online lijkt een toenemend aantal mensen te radicaliseren onder invloed van complotdenkers en radicaal- en extreemrechtse groeperingen. Vaak doen ze dat door te reageren op specifieke issues zoals het corona- en stikstofbeleid, asielzoekerscentra of Zwarte Piet.
Noord-Nederland neemt hiermee een bijzondere plek in binnen Nederland, ook vanwege regionale problematiek rondom gaswinning, windmolens en asielzoekerscentra in de drie provincies. Daarnaast leven in Noord-Nederland relatief sterke gevoelens van maatschappelijk onbehagen en anti-Randstedelijk sentiment. Hierdoor biedt de regio een voedingsbodem voor anti-overheidsextremisme en radicaal- en extreemrechts. Deze ontwikkelingen verdienen meer aandacht van bestuurders dan ze nu gemiddeld genomen krijgen, concluderen de onderzoekers.

Ik krijg met enige regelmaat een brief van een inwoner die zich uit wil laten schrijven als staatsburger

Uitschrijven

In Friesland is de ernst van deze problematiek al wel doorgedrongen. Vier Friese colleges besloten een basistraining radicalisering te gaan volgen. Ook zitten alle Friese burgemeesters met enige regelmaat bij de commissaris van de Koning aan tafel om met elkaar over de toenemende radicalisering en de groei van extremisme te praten. ‘Ook intern in het eigen college staat het op het netvlies’, vertelt burgemeester Jeroen Gebben van Tytsjerksteradiel. ‘Ik krijg met enige regelmaat een brief van een inwoner die zich uit wil laten schrijven als staatsburger.’ 
Gebben verzamelt en bewaart de brieven; het zijn er tientallen inmiddels. Uitschrijven uit de basisregistratie is wettelijk echter niet mogelijk. ‘Het mag niet en we doen het niet.’ Vaak is het een roep om aandacht of hulp, zegt hij, en daarom reageert de gemeente wel op een dergelijke brief. ‘We laten weten dat we niet aan hun eisen zullen toegeven, maar bieden wel hulp aan’, zegt Gebben. ‘Dat is ook onze verplichting, zelfs voor mensen die dat niet accepteren. Door in gesprek te gaan, kom je er misschien achter wat er aan de hand is. Vaak gaat het om een opeenstapeling van frustratie en onvrede en zijn er onderliggende factoren als werkloosheid of grote schulden, waardoor mensen zich buitengesloten voelen en niet langer onderdeel uit willen maken van de maatschappij.’

Ik ben niet angstig, maar wel voorzichtig

Anti-overheid

Het rechtse gedachtegoed neemt toe in het noorden van het land, zegt Gebben. In een aantal gemeenten weerspiegelt zich dat in de samenstelling van de gemeenteraad sinds de laatste raadsverkiezingen van 2022. Als bekendste voorbeeld van radicalisering in Friesland noemt ook hij de blokkeerfriezen. ‘Moet ik daar nog meer over zeggen’, vraagt hij zich vervolgens retorisch af. ‘De blokkeerfriezen zijn een duidelijk voorbeeld van afgehaakt Nederland, van mensen die niet veel ophebben met gezag en in het bijzonder met de overheid. Wij hebben eveneens inwoners, ook wel soevereinen genoemd, die helemaal niets meer met ons te maken willen hebben en die zich soms letterlijk terugtrekken op hun erf of achter de voordeur. Als een handhaver of deurwaarder ze probeert te bezoeken, worden ze soms letterlijk van het erf gejaagd, onheus bejegend of zelfs bedreigd. We hebben daar als gemeente echt last van, het werkt ondermijnend.’ Persoonlijk is Gebben ook geconfronteerd met bedreigingen. ‘Ik ben niet angstig, maar wel voorzichtig.’

We denken er redelijk zicht op te hebben, maar zien lang niet alles

Aanknopingspunten

De burgemeester zet gebiedsteams in om op onderzoek te gaan en polshoogte te nemen als er een vermoeden van radicalisering of extremisme bestaat. Met hun ervaring kunnen de leden van de teams detecteren of er actie nodig is of dat het een storm in een glas water betreft. ‘We denken er redelijk zicht op te hebben, maar zien lang niet alles’, constateert Gebben een tikje cruijffiaans. ‘Wel zijn er aanknopingspunten, zoals frequent schoolverzuim, forse betalingsachterstanden of aanhoudende geluidsoverlast. Dit kunnen voorbodes zijn van een terugtrekkende beweging uit de samenleving.’ De radicalisering onder de bevolking vindt volgens hem plaats door alle klassen heen, maar de sociaal zwakkere milieus zijn wel oververtegenwoordigd.

Training radicalisering

Bij het college van Tytsjerksteradiel heeft het onderwerp extremisme regelmatig een plek op de agenda en wordt er af en toe over doorgepraat in het bijzijn van de gemeentesecretaris. Gebben: ‘We moeten ervoor zorgen dat we niet in de reflex schieten dat dit niet bij ons speelt. Ik vind het belangrijk om bestuurlijk besef te kweken, dat doordringt dat dit ons ook kan raken. Mede daarom heb ik zelf al twee keer een training gedaan over radicalisering en extremisme. Dat gun ik mijn wethouders en gemeentesecretaris ook.’ 
Vandaar dat het hele college van de gemeente Tytsjerksteradiel binnenkort de Radicalisering Basistraining gaat volgen, met als ondertitel (H)erken het verhaal erachter. De cursus wordt verzorgd door het Dienst Justitiële Inrichtingen van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Een belangrijk doel van deze basistraining is onder meer een verhoogde weerbaarheid en alertheid onder bestuurders. 
Gebben: ‘Het mooie aan deze interactieve training vind ik dat theorie, praktijksituaties, uitwisseling van ervaringen en oefeningen elkaar afwisselen. Zo leer je onder meer wat radicalisering is en hoe het zich verhoudt tot extremisme en terrorisme. Ook sta je stil bij hoe de dreiging van extremisme en terrorisme zich de laatste decennia heeft ontwikkeld en hoe hier landelijk beleid op is gemaakt. En je verkrijgt inzicht in waarom mensen radicaliseren en welke factoren iemand kwetsbaar en juist weerbaar kunnen maken. Je leert, kortom, signalen herkennen.’

Ik kan je wel vertellen dat de adrenaline door je heen schiet

Acteurs

Naast het college van Tytsjerksteradiel gaan ook de colleges van Opsterland, Noardeast-Fryslân en Harlingen de cursus volgen, die door de provincie Fryslân wordt aangeboden. Deze vier gemeenten zijn de voortrekkers. Wat Gebben vooral goed vindt aan de cursus, zijn de rollenspellen. ‘Je speelt met acteurs situaties uit de praktijk na. Zo heb ik zelf kunnen ervaren hoe het is als je bijvoorbeeld plotseling op straat of in de supermarkt wordt geconfronteerd met een uiting van extremisme. Ik kan je wel vertellen dat de adrenaline door je heen schiet, dat vergeet je niet snel meer. Het was een ongelooflijke ervaring.’
Het helpt volgens hem om als bestuurder je handelingsrepertoire uit te breiden, zodat je in dit soort situaties net iets anders leert reageren. ‘Als je agressief gedrag bijvoorbeeld beantwoordt met boosheid, dan keert het zich tegen je. Als het je lukt rustig te blijven, kun je misschien de angel eruit halen.’

Aanpak

Naast het creëren van bewustwording en extremisme beter leren herkennen – wat de Friese bestuurders in de training leren – is het ook van belang om beter zicht te krijgen op de online activiteiten binnen de extremistische netwerken. Dat concluderen de onderzoekers van de fenomeenanalyse. Daarnaast geven zij als aanbeveling aan gemeenten mee om te zorgen voor een betere integratie van het thema radicalisering en extremisme met andere ambtelijke domeinen en thema’s. Denk daarbij aan openbare orde, zorg, digitale veiligheid en specifieke dossiers als aardgaswinning en stikstof.
‘Maar wees bij de aanpak ook oprecht nieuwsgierig naar andersdenkenden, want achter elke uiting van extremisme kan iets diepers schuilgaan’, voegt burgemeester Gebben nog toe. ‘Probeer verbinding te houden, goed te luisteren en in gesprek te blijven. Houd daarbij wel altijd voor ogen dat je alles wat ongewoon of afwijkend is, nooit gewoon moet gaan vinden.’