Het veiligheidsbestel piept en kraakt, constateren politiewetenschappers al een aantal jaren. De samenleving kreeg sinds de start van de nationale politie in 2013 te maken met nieuwe problemen, zoals radicalisering en terrorisme, ondermijning, polarisatie, maatschappelijke onrust en cybercrime. Het lijkt logisch dat de minister van Justitie en Veiligheid, die over het beheer van de politie gaat, hiervoor agenten vrijmaakt. Maar het gevolg is dat de burgemeesters het moeten doen met de capaciteit die overblijft.
Basisteams uit het hele land worden bijvoorbeeld steeds vaker opgetrommeld bij ordeverstoringen, evenementen en voetbalwedstrijden. Vorige maand was dit nog het geval bij de rellen na de wedstrijd Ajax-Maccabi, waarbij onder meer een beroep werd gedaan op basisteams uit Oost-Nederland. Politiecapaciteit uit de regio’s gaat ook naar extra taken op het gebied van bewaken en beveiligen van personen en voor de begeleiding van asielzoekers in Ter Apel en Budel.

Checks and balances
Het lastige daarbij is dat de minister van ‘eigenstandig besluit over afwegingen rondom bijstandsaanvragen’, zegt burgemeester Lieke Sievers van Edam-Volendam. Terwijl de nationale politie de keuze maakt waar die capaciteit vandaan komt.’  Een ander probleem is dat de landelijke politiek – de Tweede Kamer – zich er ook mee bemoeit, analyseert ze. ‘Een bijzondere situatie, want formeel ligt het gezag op lokaal niveau, bij de officier van justitie en de burgemeester.’
Terwijl burgemeesters verantwoordelijk zijn voor de openbare orde en veiligheid in hun gemeente, is ‘geen capaciteit’ een veelgehoorde klacht. Volgens Sievers, die jarenlang als districtschef en hoofd bedrijfsvoering voor de politie werkte, zijn de checks and balances in het politiebestel scheefgegroeid. ‘In de Politiewet kent het politieapparaat twee gezagen: het openbaar bestuur en het Openbaar Ministerie. Maar het beheer valt onder het ministerie van Justitie. Als je kijkt naar de scheiding der machten, dan hebben we het in Nederland dus niet goed georganiseerd.’ 
Vóór de nationalisering van de politie lag het beheer van de politie bij het ‘kernministerie’ van Binnenlandse Zaken. ‘Dat zorgde voor het noodzakelijke evenwicht tussen repressie en preventie, tussen openbaar bestuur en de justitiële taken van de politie.’ De burgemeester van Edam-Volendam pleit voor een inhoudelijke en fundamentele stelseldiscussie, omdat zowel de trias politica als de verhoudingen tussen het beheer en gezag op landelijk niveau als de invloed van het lokale gezag weer in ere moeten worden hersteld. ‘Het versterken van veiligheid in plaats van vooral het bestrijden van onveiligheid. Dat vraagt om structurele veranderingen en herstel van de balans tussen openbaar bestuur, Openbaar Ministerie en de ministeries van JenV en BZK.’

Twin Towers
De verantwoordelijkheden van burgemeesters op het gebied van openbare orde en veiligheid zijn alleen maar toegenomen, constateert Lieke Sievers. Ze wijst op de politie-inzet bij personen met verward gedrag, bij crisisplaatsingen en bij burgemeesterssluitingen van woningen. Repressieve maatregelen, terwijl de noodzaak voor preventie groot is. ‘We hebben een decentrale, gezamenlijke aanpak nodig. Mensen met verward en problematisch gedrag zijn bijvoorbeeld een probleem dat niet meer alleen door de politie kan worden opgelost.’

We willen lokaal meer ruimte krijgen om te werken aan leefbare, veilige buurten

Sievers heeft het idee dat de oplossingen die nu worden bedacht, gebaseerd zijn op oude ideeën van twintig jaar geleden, vóór de vorming van de nationale politie. ‘Na de rampen in Enschede en Volendam werd een gebrek aan coördinatie ervaren in de crisisbestrijding. De aanslagen op de Twin Towers versterkten de behoefte aan centralisering.’ Nu staat de samenleving voor andere uitdagingen. ‘De afstand tussen overheid en samenleving vraagt juist om decentrale oplossingen.’
Ook het Manifest Lokaal Gezag van de regioburgemeesters, die het gezag van de politie vanuit het landelijke bestuur vertegenwoordigen, vindt dat het politiebestel niet meer naar behoren functioneert. De regioburgemeesters vrezen dat het lokaal gezag ‘een papieren werkelijkheid’ gaat worden.  De politie dreigt uit de spreekwoordelijke haarvaten van de samenleving te verdwijnen.

Extra zuurstof
‘Soms lastig te volgen’, vindt burgemeester Frederiek Schouwenaar van Veere de bestuurskundige discussie over het politiebestel. Ze heeft niet het gevoel dat haar lokaal gezag is aangetast. ‘Als het nodig is, zoals laatst bij het bezoek van de koning, kan er worden opgeschaald. In het veiligheidsspectrum weet ik dat de politie er altijd is. Bij aanslagen is er een landelijk Rapid Response Team en bij terreur staat de Dienst Speciale Interventies klaar.’ Maar als er geen direct gevaar is en het gaat om ‘lokaal maatwerk’, dan wordt het moeilijker, geeft de burgemeester toe. ‘Dan ben je als politie te vaak reactief bezig.’ 
Basisteams in de wijken zijn gebaat bij ‘extra zuurstof’, stelt ze. ‘Ze verdienen steun, rugdekking en waardering maar worden te veel belast met bureaucratie.’ Als leidinggevende bij de politie zag ze ‘de blauwe vlam brandend houden’ als een belangrijke taak. Dat lukt het beste als haar teams in verbinding waren met de samenleving, de reden waarom veel politiemensen voor dit werk kiezen. Tegelijkertijd, geeft ze toe, zat ze als leidinggevende heel vaak over capaciteit te praten. ‘En daarbij was de vraag regelmatig hoe we dat probleem gingen oplossen.’ 
Besturen is omgaan met schaarste, zegt Schouwenaar. Daarom hoor je haar niet zo snel mopperen over een gebrek aan politiecapaciteit. ‘De discussie zou vooral moeten gaan over hoe we de politie zo effectief mogelijk kunnen inzetten.’ Ze is blij met de ondersteuning van boa’s op het gebied van leefbaarheid en veiligheid, ‘maar het ontslaat de politie er niet van om de verbinding met inwoners te houden.’ Juist omdat zij óók het geweldsmonopolie hebben, slagen politiemensen er beter in de verbinding te maken. 
Het vertrouwen van de inwoners in de politie is onverminderd groot. Community policing, dicht op de buurten en wijken, is een discipline waarin de Nederlandse politie, evenals de Londense Metropolitan Police, van oudsher goed is. ‘Juist omdat wij achter de voordeur komen en het vertrouwen hebben, kunnen we escalaties voorkomen.’ Ze noemt het voorbeeld van het Hoofd handhaven netwerken, een politiemedewerker die zich in burger tussen demonstranten begeeft. ‘Die functioneert zo goed omdat er een back-up is van collega’s van de ME die kunnen ingrijpen als het misgaat.’ Geweld en verbinding zijn volgens haar twee kanten van dezelfde medaille. ‘In de discussie mis ik soms de waardering voor deze bijzondere eigenschap van politiemensen.’

Duizenddingendoekje
Korpschef Janny Knol noemt het ‘een goede ontwikkeling’ dat gemeenten zich, ook in de commissie Bestuur en Veiligheid van de VNG, beraden op veranderingen in het veiligheidsbestel. Ze heeft tegelijkertijd een kanttekening bij de politieke roep om meer aanwezigheid in de wijken. ‘Het overgrote deel van de criminaliteit heeft tegenwoordig op de een of andere manier een onlinecomponent, een deel van de misdrijven vindt volledig online plaats.’  
Knol constateert dat veranderingen in onder meer het sociaal domein direct consequenties heeft voor het politiewerk. ‘Denk aan laagdrempelige inloopvoorzieningen, opvangplekken, opbouwwerkers en ga zo maar door. In steeds meer gevallen geldt: als de politie niet zou komen, zou er niemand zijn. Hoe meer de publieke sector zich terugtrekt, des te meer de politie een duizenddingendoekje wordt.’ Dat is slecht nieuws voor de vaak kwetsbare en hulpbehoevende burgers, zegt Knol. 
Het zorgt er ook voor dat de kernfunctie van de politie onder druk komt te staan. ‘Ik vind het daarom van belang dat wij veel structureler gaan samenwerken met andere partijen in de intake en afhandeling van incidenten. Hier zijn al mooie voorbeelden van, bijvoorbeeld centra seksueel geweld waar partijen gezamenlijk kijken naar welke manier van opvolgen het best aansluit bij wat een burger nodig heeft. Gemeenten kunnen dit soort ontwikkelingen stimuleren en aanjagen.’