De coronacrisis heeft er hard ingehakt bij gemeenten. Uit onderzoek van adviesbureau AEF in opdracht van de VNG blijkt dat de kosten en misgelopen inkomsten gemeenten in totaal een gat van ruim anderhalf miljard euro hebben opgeleverd.

Ook Amsterdam, de stad waar Victor Everhardt (D66) nu bijna een jaar wethouder financiën en economische zaken is, wordt hard geraakt. De stad berekende het coronatekort dit voorjaar op 350 miljoen euro, met misgelopen parkeer- en toeristenbelasting als uitschieters. ‘We verwachten die gederfde inkomsten ook structureel in onze boeken terug te zien de komende jaren,’ zegt Everhardt. ‘En we weten niet wat er de komende tijd met de verspreiding van het coronavirus gaat gebeuren. We doen er als gemeenten, ook in Amsterdam, alles aan om de economische gevolgen zo veel mogelijk te beperken.’

Bij het uitbreken van de coronacrisis maakte de VNG de afspraak met minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken dat de ‘reële kosten’ ‘reëel’ gecompenseerd worden door het Rijk. ‘We zullen haar aan die afspraken houden’, zegt Everhardt, die vanuit de gemeenten in het bestuurlijk overleg financiële verhoudingen met Ollongren en staatssecretaris Hans Vijlbrief van Financiën onderhandelt. De eerste tranche, 566 miljoen euro, werd in juni door het Rijk uitgekeerd. De gesprekken over de tweede tranche lopen sinds een week. 

‘Er is nogal wat op gemeenten afgekomen’, concludeert de wethouder. ‘Het kabinet heeft met een steunpakket enorm geïnvesteerd om de grote gevolgen van de crisis op te vangen. Gemeenten hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de goede uitvoering van die maatregelen. Dat heeft ons heel veel inspanning gekost. En gemeenten hebben de verantwoordelijkheid genomen om naast dat landelijke pakket extra ondersteuning te bieden bij bijvoorbeeld werkloosheid, en om ondernemers te hulp te schieten. Kijk, we zijn bestuurders en handelen in een crisis. We willen de goede dingen doen voor onze inwoners en onze ondernemers. Daar was geen discussie over. Maar het was niet meteen duidelijk hoe groot de financiële schade is, aan gederfde inkomsten en extra kosten. Daarom hebben we in juni al afspraken gemaakt over die eerste tranche, zodat we een eerste dekking hadden. Nu weten we beter wat die reële kosten zijn, door de informatie van het AEF-onderzoek, uit de voorjaarsnota’s van gemeenten en uit de gesprekken die we hebben gevoerd: anderhalf miljard euro. Daarom kunnen we nu kijken naar die tweede tranche.’

Er moet dus nog een miljard euro bij. Hoe reëel is het dat dat geld er komt?
‘Ik ga ervan uit dat we goede afspraken zullen maken. Natuurlijk willen we die kosten vergoed krijgen. Het gaat erom dat we de goede dingen doen voor onze inwoners en ondernemers. We willen slagkracht houden om te kunnen investeren, voor hen. Daar hebben we geld voor nodig. We zitten nu ook midden in een economische crisis. En we weten uit de vorige crisis dat als de overheid dan op de rem trapt, die bezuinigingen het economisch herstel niet zullen bevorderen. Wij willen genoeg slagkracht houden om te kunnen investeren, om zo de economie zo snel mogelijk weer op gang te brengen en de werkloosheid te beperken. Daar hebben we het Rijk voor nodig. Het Rijk kan de schulden laten oplopen, gemeenten kunnen dat niet. Wij moeten een sluitende begroting presenteren. Als wij de kosten en gederfde inkomsten niet vergoed krijgen, moeten we in onze eigen begroting op zoek naar dat geld. Dan moet je bezuinigen of de lasten verhogen. Beide helpen niet om uit de crisis te komen.’

Het overleg over de coronakosten komt bovenop een discussie tussen gemeenten en Rijk over de structurele tekorten bij de lokale overheid. Daar zijn grote zorgen over. Uit een analyse van CBS-cijfers die de VNG in augustus publiceerde, blijkt dat het exploitatietekort is opgelopen tot ruim 750 miljoen euro, terwijl veel gemeenten sinds de invoering van de decentralisaties al hard hebben gesneden in de uitgaven. Het aantal gemeenten dat drie jaar op rij een negatief saldo moet noteren, verdubbelde van 42 in 2017 naar 85 vorig jaar; schattingen over het totale lokale tekort lopen op tot 2 miljard euro.

Alarmerende cijfers, vindt Everhardt, en de coronacrisis heeft de situatie dus nog verder verslechterd. Het leidde ertoe dat er op de laatste Kamerdag voor het zomerreces zo’n zeventig wethouders financiën naar Den Haag afreisden om te demonstreren. ‘Die combinatie van tekorten is vrij giftig. En de urgentie daarvan moet nu echt gevoeld worden in Den Haag. Dat hebben we nu massaal op tafel gelegd.’

Ollongren houdt de boot nog af. Ze wacht op onderzoek over de precieze omvang van de tekorten en laat grote beslissingen over de uitgaven aan een volgend kabinet. Voelt zij die urgentie wel?
‘We hebben een dringend beroep gedaan op het kabinet om te luisteren én om te handelen. En ik zie de bereidwilligheid om dat te gaan doen. Maar dan helpt het niet als in dat Kamerdebat wordt gezegd dat we nog eens moeten kijken en we het wel zien in het volgend kabinet. Dat is een misvatting van de urgentie, dat kan absoluut niet. We moeten nu tot goede afspraken komen. Het water staat ons echt aan de lippen.’ 

Die onderzoeken verschijnen na Prinsjesdag. Dat is te laat om voor 2021 wat te regelen.
‘Dit probleem moet nú worden opgelost. Neem het geld voor de jeugdzorg. We hebben daar vorig jaar voor drie jaar extra geld voor gekregen, een miljard euro in totaal. We hebben toen al gezegd: dat bedrag is te laag en het extra geld moet structureel zijn. Daar moet nu echt naar gehandeld worden. En het kabinet kan ook de opschalingskorting van een miljard euro van tafel halen. Die werd door het vorige kabinet ingesteld, omdat dat ervan uitging dat het samenvoegen van gemeenten een besparing zou opleveren. Die exercitie is nooit doorgevoerd, maar de korting ligt er nog. Al je structureel iets wilt doen, moet je hiermee beginnen.’

Elke gemeente heeft een serieus financieel vraagstuk

Algemeen directeur Leonard Geluk van de VNG zinspeelde eind juni in dit blad op acties als het kabinet niet over de brug komt. Wat kunnen we verwachten?
‘Ik voel veel actiebereidheid. Maar we gaan ervan uit dat we met het kabinet goede afspraken kunnen maken en dat het kabinet gaat leveren. Als dat overleg niet de goede kant op gaat, dan moeten we nadenken over welke stappen we dan moeten gaan nemen.’

Er wordt ook gesleuteld aan het gemeentefonds. Uit een rapport blijkt dat die herijking negatief uitpakt voor kleinere gemeenten. Zij maken zich grote zorgen: ze hebben al tekorten, en krijgen straks nog minder geld. Kunt u hen geruststellen?
‘De herijking betreft beide onderdelen van het gemeentefonds: het sociale deel en het klassieke deel. We weten nog niet wat beide delen gaan doen, er wordt nog aan gesleuteld. Vanuit de VNG volgen we dit proces goed. En we willen een uitkomst hebben die verklaarbaar en uitlegbaar is. Op dit moment zijn de gevolgen per individuele gemeente nog niet duidelijk, en as we speak wordt er nog gesleuteld aan de modellen. Dus daar kunnen we niet op vooruitlopen. Maar wat we wel met elkaar constateren, is dat dit een herverdeling is. Ik heb begrip voor de onrust die leeft bij gemeenten, omdat dit een herverdeling is. De taart zelf wordt niet groter, en het water staat ons aan de lippen.’

Kan de VNG leven met een herverdeling van het gemeentefonds zonder dat die taart groter wordt?
‘Elke gemeente heeft een serieus financieel vraagstuk. Daar moeten we een oplossing voor zien te vinden. Het herverdelen van geld binnen een bestaand budget is dan geen goede oplossing. De taart moet groter.’