De aandacht voor de omgangsvormen op het werk nam toe na de veelbekeken uitzending van het programma BOOS over misstanden bij The Voice of Holland, vorig jaar januari. Daarna volgde er berichtgeving over de angstcultuur bij De Wereld Draait Door, ongewenst gedrag bij voetbalclub Ajax en recent de meldingen over het onveilige werkklimaat bij NOS Sport. Die aandacht voor het werkklimaat, meldde bedrijfsmaatschappelijk dienstverlener Gimd in februari, leidde ertoe dat steeds meer mensen de moed krijgen om zelf tot actie over te gaan. Het aantal mensen dat naar de vertrouwenspersoon stapte, steeg vorig jaar fors.
Haarlemmermeer heeft, bij het actualiseren van het integriteitsbeleid, een externe vertrouwenspersoon voor de gemeenteraad aangesteld. Een onafhankelijke adviseur en klachtenfunctionaris heeft ‘absoluut’ meerwaarde, zegt raadsgriffier John van der Rhee. ‘Niet omdat er dagelijks gebruik van wordt gemaakt. Maar zo’n vertrouwenspersoon is een extra handvat voor de raad om aandacht te geven aan zaken waar raadsleden mee zitten, maar die niet altijd goed in procedures en regels zijn te vatten.’

Wetsvoorstel
Werkgevers zijn niet verplicht een vertrouwenspersoon te hebben, al spreekt de Tweede Kamer binnenkort verder over een wetsvoorstel van GroenLinks om elke werknemer wel recht te geven op toegang tot een vertrouwenspersoon. De vertrouwenspersoon, intern of extern, is een belangrijke succesfactor bij goed beleid tegen ongewenste omgangsvormen, concludeerde TNO al in 2002. Ook veel gemeenten hebben al vertrouwenspersonen voor het ambtelijk apparaat aangesteld.

Ook al zijn we maar met 39 raadsleden, ook hier gebeurt dit soort dingen

Voor raadsleden is de situatie anders. Zij zijn niet in dienst bij de gemeente en worden volgens de wet niet gezien als werknemer. Mocht een gemeente al een vertrouwenspersoon hebben aangesteld, dan betekent dat dus niet automatisch dat raadsleden daar ook contact mee kunnen opnemen. 

The Voice
De vertrouwenspersoon in Haarlemmermeer kwam er op suggestie van raadslid Abdelaziz Salhi (HAP), ontstaan na de onthullingen over The Voice. Ook in de raad van Haarlemmermeer hadden zich incidenten voorgedaan die niet door de beugel konden, zegt Salhi. ‘Mensen werden verkeerd bejegend, vooral de vrouwen. Er werden foute grappen gemaakt en er waren ruzies. Wij zijn een afspiegeling van de samenleving. En ook al zijn we maar met 39 raadsleden, ook hier gebeurt dit soort dingen dus.’ Voor raadsleden kan de gang naar de burgemeester echter een te grote stap zijn, ziet Salhi.
Gemeenteraadsleden kunnen elkaar ook aanspreken op situaties waarbij grenzen worden overschreden. Volgens Salhi gebeurt dat ook wel. Maar voor slachtoffers is dat niet altijd makkelijk, zeker als er sprake is van ongelijke machtsverhoudingen. En niet altijd zijn er getuigen.

Integriteit
Gemeenteraden kennen strenge integriteitsregels die toezien op een groot deel van het handelen van de leden. Omkoping, bevoordelen en machtsmisbruik zijn uit den boze, discriminatie en seksuele intimidatie ook. Maar niet al het ongewenst gedrag is meteen een integriteitsschending volgens de letter van de wet of de integriteitscode, zegt Van der Rhee. ‘Er zijn zaken die niet bij wet verboden zijn, maar die wel vreselijk zijn om mee te maken. Die moeten wel gehoord worden.’

De vertrouwenspersoon kan als klankbord worden gebruikt en bijvoorbeeld een gesprek initiëren

Een raadslid kan zich in die gevallen natuurlijk melden bij de burgemeester of de griffier. Die route weten raadsleden ook wel te vinden, zegt Van der Rhee. ‘Maar als een klacht verder gaat dan een klein meningsverschil dat niet politiek van aard is, maar een heel ander karakter heeft, en ook niet past binnen de formele integriteitsregels, dan kom je als burgemeester of griffier in een lastige positie. Dan moet je arbitreren in iets waar geen regels over zijn. Daardoor dreigt het risico dat een persoonlijke discussie al heel snel politiek wordt gemaakt’, stelt hij. ‘Als voorzitter van de raad is de burgemeester juist neutraal. Datzelfde geldt voor de griffier.’
Zo ontstaat er een vacuüm waarbij raadsleden mogelijk geen gehoor vinden voor hun klachten, zag Van der Rhee in de praktijk. ‘Er kwamen op enig moment klachten binnen over de onderlinge verstandhouding en hoe mensen anderen verbaal en non-verbaal benaderden. Dat is niet oké, dat gevoel is volkomen terecht. De vertrouwenspersoon kan dan als klankbord worden gebruikt en bijvoorbeeld een gesprek initiëren, of adviseren om een formele klacht in te dienen. Zo geef je een klacht de aandacht die nodig is.’

Diverser
Gemeenteraden worden diverser van samenstelling. Ze zijn allang geen bastions meer van oude witte mannen. Het aantal vrouwen in de raad neemt langzaam toe, net als het aantal raadsleden met een andere culturele achtergrond. Seksuele intimidatie komt voor in de raden, zei gemeenteraadslid Nathalie Nede (ChristenUnie, Arnhem) vorig jaar november nog in VNG Magazine. ‘Mannen domineren sowieso in de maatschappij, dus ook in de gemeenteraad. Ik denk dat sommige vrouwen zich daar in schikken, of er niet veel van durven zeggen.’ Ook komen nieuwe partijen in de raad, die zich verzetten tegen de politieke consensus en daarbij soms op een andere manier debatteren dan de langer zittende partijen gewend zijn. ‘In de gemeenteraad komen meerdere werelden samen’, zegt Van der Rhee.
‘Dat is het mooie aan de democratie, maar daardoor ontstaat wel meer wrijving. Dat kan goed zijn, maar het kan ook negatieve gevolgen hebben. Begrijp me niet verkeerd: dertig jaar geleden waren de omgangsvormen niet per se beter. Als ik als jongeling toen een gemeenteraad was binnengekomen vol oudere, sigaren rokende mannen die het wel even zouden regelen, dan was ik ook snel bij een vertrouwenspersoon terechtgekomen.’
Ook volgens raadslid Salhi is de praktijk niet zo zwartwit. Het inclusiever en diverser worden van de gemeenteraad, zegt hij, is geen excuus voor slechtere mores. ‘Het toont juist aan dat het belangrijk is om aandacht te blijven schenken aan de omgangsvormen’. 

Toegang
De vertrouwenspersoon is aangesteld op basis van een raamovereenkomst, waarin de beschikbaarheid is afgesproken, en een uurtarief. Het aantal uren dat de vertrouwenspersoon beschikbaar is, is bewust niet gemaximeerd om de toegang niet onnodig te belemmeren. ‘Voor zover ik weet, wordt er niet veel gebruikgemaakt van de mogelijkheid’, zegt Van der Rhee. Zicht op de werkzaamheden is er alleen aan de hand van de facturen die worden ingediend, de gesprekken zelf zijn vertrouwelijk. De raadsleden weten wel dat er een vertrouwenspersoon is, zegt Van der Rhee. ‘En anders kan de burgemeester, of ik als griffier, ze daar op wijzen.’

Alkmaar
De praktijk in Haarlemmermeer bevalt de griffier. Van der Rhee is naast zijn werk in Haarlemmermeer ook gemeenteraadslid namens de VVD in zijn woonplaats Alkmaar. In Alkmaar zijn de onderlinge verhoudingen als moeilijk te typeren. In september vorig jaar klapte het college van burgemeester en wethouders na ruzie over de opvang van asielzoekers. Dat had niet louter een politieke redenen, zei onder meer politiek onderzoeker en journalist Chris Aalberts, een volger van de lokale politiek, tegen NH Nieuws. ‘Vooral persoonlijke houdingen lijken verzuurd.’
Een externe vertrouwenspersoon werd aangesteld na aan aangenomen motie van Van der Rhee en D66-raadslid Simone Meijnen. ‘Ik heb daarbij volop profijt gehad van het inzicht dat ik in Haarlemmermeer heb gekregen,’ zegt hij. De aanstelling van een vertrouwenspersoon zou ervoor moeten zorgen dat ‘zaken buiten de politieke arena tot rust, reflectie en gesprekken kunnen leiden’. 

Asielopvang
Alkmaar bevindt zich echter nog steeds niet in rustiger politiek vaarwater. In maart viel het college opnieuw over de asielopvang, waarbij uiteindelijk alle wethouders naar huis werden gestuurd. Volgens Van der Rhee, wiens VVD geen deel uitmaakte van de gevallen coalitie, is de ontstane situatie puur politiek, en niet het gevolg van de slechte onderlinge verhoudingen. ‘Het zittende college had geen meerderheid meer achter zich. Maar dat het allemaal uiterst onprettig is, lijkt me niet meer dan logisch en menselijk.’