‘De disbalans tussen taken, bevoegdheden en middelen is de afgelopen twintig jaar sluipenderwijs ontstaan’, zegt Peter Verheij. Hij is raadslid bij de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB), die onlangs het rapport Afrekenen met disbalans uitbracht. Daarin staat het dringende advies om terug te keren naar de basis, naar wat er over medebewindstaken staat in zowel de Grondwet als de Gemeentewet. ‘Het gesprek rond de bekostiging van medebewindstaken is volledig vastgelopen, maar gemeenten kunnen niet langer wachten. Zeker niet met het oog op het snel naderende ravijnjaar, waarin ze te maken krijgen met een forse  korting op de gelden vanuit het rijk.’

Jeugdzorg
‘Als het rijk zich niet consequent aan deze taakverdeling en de bekostiging daarvan houdt, ontstaat er spanning tussen gemeenten en de wetgever die kan leiden tot een disbalans’, stelt Verheij. 

In het advies laten verschillende voorbeelden duidelijk zien waar het de afgelopen jaren is misgelopen. Allereerst bij de decentralisatie van de jeugdzorg. De taken die hieruit voortvloeien blijken omvangrijk en nauwelijks (financieel) beheersbaar, concludeert de ROB. Er is daarbij weinig zicht op resultaten die gemeenten behalen, terwijl de wetgever zich daarvoor wel moet verantwoorden.

Een tweede voorbeeld zijn de veiligheidsregio’s. Daar is de financiële rol van gemeenten veel groter dan hun beleidsinvloed. Het zou volgens de ROB daarom logischer zijn als de minister de veiligheidsregio’s rechtstreeks zou bekostigen. 
Dan is er de onderwijshuisvesting. Nederland heeft een enorm arsenaal aan oude schoolgebouwen, waarbij veel gebouwen kampen met achterstallig onderhoud. De ontstane disbalans is deels te verklaren uit onbegrip van de wetgever voor de gemeentelijke financiën. Vergelijkbare problemen doen zich voor bij de uitvoering van de klimaattaken. 

Doordat de gesprekken tussen de beide bestuurslagen over een goede balans tussen taken en middelen te weinig plaatsvinden en te oppervlakkig van aard zijn, komen partijen volgens ROB-raadslid Verheij niet toe aan de inhoud. Ook hekelt hij het taalgebruik dat aan beide kanten wordt gebezigd. ‘Gemeenten hebben het over een lobby die ze voeren, het rijk spreekt over claims van gemeenten. Dat is op z’n zachtst gezegd merkwaardig. Deze woorden verwijzen naar een strijd in plaats van naar samenwerking.’

Zoals het tot nu gaat, wordt bij de overdracht van de taken de balans besproken en vindt er eventueel discussie plaats, daarna verdwijnt alle informatie over taakverdeling, verantwoordelijkheden en middelen in het niets. Het geheel aan medebewindstaken is een brij, een kluwen, die snel ontrafeld moet worden.’

Het geheel aan medebewindstaken is een brij, een kluwen, die snel ontrafeld moet worden

Up-to-date
‘De gesprekken worden tot nu toe niet zuiver genoeg gevoerd door niet naar de fundamentele uitgangspunten te kijken. Hoe is het in de wet bedoeld? In de basis is het namelijk heel eenvoudig’, zegt Verheij. ‘Bijzaken vertroebelen echter het beeld, zoals ministers die reppen over dingen als: het ontbreekt aan uitvoeringskracht en ambitie bij gemeenten. Of: is het echt wel zo erg gesteld? Met dergelijke uitspraken ga je voorbij aan de kern van de zaak. Aan beide kanten is wantrouwen ontstaan dat een constructief gesprek in de weg zit. De verhoudingen zijn behoorlijk verstoord.’ 

Er is daarom een duidelijk up-to-date overzicht nodig van de taakverdeling tussen gemeenten en rijk. Gek genoeg ontbreekt dat. De Kamer vroeg in oktober 2024 om zo’n overzicht, maar zowel de minister van Financiën als die van BZK moest het antwoord schuldig blijven. 

Volgens de ROB kunnen partijen niet langer zonder dit overzicht. Verheij: ‘Daarmee kunnen rijk en gemeenten een goed inzicht krijgen in gemeentelijk beleid en uitgaven. Er zijn voldoende aanknopingspunten om zo’n overzicht te maken. Dat vraagt niet alleen inzet van het rijk, maar ook inspanningen vanuit gemeenten. Pas als de kluwen is ontward, kun je inhoudelijke gesprekken voeren. Anders blijft het te abstract en gaat het alleen maar over geld.’

Hoe doorbreek je nu deze impasse? Ook na het adviesrapport Rust-Reinheid-Regelmaat van de ROB uit 2021, bleef actie uit. Verheij: ‘Het antwoord is dat beide bestuurslagen op een rationele manier in gesprek moeten, zonder de dictie van geld.’ Gemakkelijk zal dit niet zijn, zegt hij daar gelijk bij: ‘Gemeenten zitten in de overlevingsstand. Dat zorgt ervoor dat er te weinig tijd en mentale ruimte zijn om het wezenlijke gesprek te voeren. De discussie lijkt nu gegijzeld door geld.’
Intussen worden de problemen groter zolang er niets gebeurt. ‘Wachten is geen optie meer. Het rijk moet kiezen uit twee smaken om de balans te herstellen. Als de wetgever geen extra middelen kan of wil verstrekken, moet het de taken terugschroeven. Of omgekeerd.’