In maart verscheen de voortgangsrapportage van de eerste 27 proeftuinen van het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW). Er is zeker vooruitgang geboekt en een deel zit in de uitvoeringsfase. Eind 2020 zijn desondanks nog maar 614 woningen van het gas gehaald. Aanzienlijk minder dan in de oorspronkelijke planning van de proeftuingemeenten stond. Doel van het programma is de komende jaren 40.000 huizen aardgasvrij te gaan verwarmen. Per proeftuin draagt het rijk 4 tot 8 miljoen euro bij.

De voorlopige score in aardgasvrije woningen lijkt mager, maar dat wil volgens wethouder Karin Dekker (GroenLinks) van Assen niet zeggen dat het PAW slecht loopt. ‘Integendeel, er wordt volop samengewerkt om samen met bewoners uit te zoeken hoe de verduurzaming het beste kan plaatsvinden.’

Als lid van de VNG-commissie Economie, Klimaat, Energie en Milieu (EKEM) is Dekker bestuurlijk bij het onderwerp betrokken. Ook is ze voorzitter van de themagroep Duurzaamheid van de G40 en vanuit die functie sinds kort lid van de Uitvoeringstafel Elektriciteit van het Klimaatakkoord. ‘Het PAW is er voor gemeenten om te leren. We werken aan een compleet nieuwe opgave, die veel ingewikkelder is dan de eerdere overstap van kolen op aardgas. Er zijn uiteenlopende warmteoplossingen. Gemeenten moeten straks onder de nieuwe Warmtewet kavels aanwijzen en aanbestedingen uitschrijven om daar een warmtebron te organiseren. Wie gaat wat doen, publiek en privaat? Welke tarieven komen er en zijn ze transparant? De ene wijk is de andere niet en zelfs per straat kan de opgave verschillen. Een blauwdruk is er niet. Dat maakt het allemaal heel complex. Somber ben ik niet. Doel van het Klimaatakkoord is om in 2030 1,5 miljoen woningen aardgasvrij te verwarmen. De eerste warmtevisies van gemeenten laten zien dat we daar al dichtbij in de buurt kunnen komen.’

Draagvlak
Het draagvlak onder bewoners laat nog te wensen over, is een pregnante conclusie uit het voortgangsrapport. Ook is er weinig animo voor technieken als geothermie en waterstof.

De grootste zorg van bewoners is volgens Dekker niet zozeer welke warmtetechniek er komt, maar de vraag: kan ik het betalen? ‘We moeten kunnen garanderen dat bewoners niet meer gaan betalen, en dat vanaf het eerste jaar. Zoiets zul je per bewoner aan de keukentafel moeten gaan regelen. Als je woonlastenneutraliteit kunt garanderen, heb je de grootste horde genomen.’ Verder is extra geld van het rijk nodig. ‘Als G40 hebben we gezegd dat er subsidie op de onrendabele top bij warmtenetten moet komen. Dat is een manier om het voor bewoners haalbaar en betaalbaar te maken.’

Als we woonlastenneutraliteit niet kunnen realiseren, gaan we er niet mee door

Ook zelf hebben gemeenten meer geld nodig voor de uitvoering van het Klimaatakkoord. De Raad voor het Openbaar Bestuur berekende dat er een financieel gat is van 600 miljoen euro. ‘We hebben onze handtekening onder het Klimaatakkoord gezet, maar met de voorwaarde van extra middelen en woonlastenneutraliteit voor bewoners. Zonder die voorwaarden kunnen we onze afspraken niet nakomen.’

Lariks-West
Ook Assen neemt deel aan de eerste 27 PAW-proeftuinen. De gemeente kreeg 4,2 miljoen euro om 400 woningen in de wijk Lariks-West aardgasvrij te maken. Omdat deze woningen hogetemperatuurwarmte nodig hebben, studeert Assen op een aquathermienet dat wordt gevoed met warmte uit een nabijgelegen kanaal.

De eerste conceptbusinesscase liet zien dat bewoners toch voor een deel van de kosten zelf aan de lat staan. ‘Daarom gaan we er opnieuw naar kijken. Als we woonlastenneutraliteit niet kunnen realiseren, gaan we er niet mee door’, zegt Dekker. ‘Dan bekijken we andere opties om de woningen te verduurzamen.’

In Kloosterveen wil Assen starten met de realisatie van een tweede aardgasvrije wijk. In de warmtevisie heeft de gemeente aangegeven dat deze wijk zeer geschikt is voor een ‘all-electric’ oplossing. Wijkbewoners vinden echter dat hun de optie van een warmtepomp wordt opgedrongen. Ook zou de gemeente haar rekenwerk te optimistisch hebben gedaan. ‘De zorgen over de betaalbaarheid zijn begrijpelijk’, zegt Dekker. ‘Het was juist onze bedoeling om de all-electric-optie samen met de bewoners te verkennen. Vanwege de onrust hebben we een moment van bezinning ingelast en gaan we verder met hen in gesprek over het vervolgproces.’

Illusie
Strategisch adviseur Sven Ringelberg, die overheden en bedrijven begeleidt bij energietransitieprojecten, is niet verbaasd dat het PAW stroef loopt. ‘De randvoorwaarden zijn niet ingevuld. Rijksregie ontbreekt, neem het aanpassen van landelijke regelgeving. Er is geen eerlijke discussie gevoerd over woonlastenneutraliteit. In de bebouwde omgeving zijn de meeste euro’s nodig per ton gereduceerde CO2. Het is een illusie te denken dat zoiets kan zonder dat er geld bij moet. Ook is het nog niet mogelijk in de verschillende wijken een einddatum te roepen, wanneer ze van het aardgas af moeten zijn. Het programma is zonder al deze kaders bij gemeenten neergelegd. Ook zie ik dat er veel geld naar het proces zelf gaat. Dat gaat ten koste van de uitvoering.’

Volgens Ringelberg valt veel te leren van de transitie naar aardgas in de jaren zestig van de vorige eeuw. Onlangs verscheen zijn boek De Nederlandse aardgastransitie. ‘Het ging toen om een vergelijkbare moderniseringsslag. Alleen rolde de landelijke overheid daar destijds een nauwgezet plan voor uit en hield ze er stevig het tempo in. Elke gemeente wist exact wanneer ze voor het nieuwe gasnet klaar moest zijn. Gemeenten kregen modelinstructies aangereikt hoe inwoners te informeren. Ze moeten het nu allemaal zelf uitzoeken.’

Ook sociaal gezien had de overstap op aardgas flink wat voeten in aarde. ‘Er waren veel klachten, in Amsterdam bijvoorbeeld zo’n 300 tot 500 per week, maar die kregen in de media geen aandacht. Tot echte protesten kwam het niet. Er vond volop participatie plaats, maar de boodschap was duidelijk: het gasnet komt er. En het werd gepresenteerd als schoner, goedkoper en passend bij het nieuwe Nederland. Zo’n krachtige boodschap ontbreekt nu. Bewoners krijgen dan sneller het gevoel benadeeld te worden. Bovendien kunnen mensen met een kleine beurs door het versnipperde aanbod van warmteoplossingen hard worden geraakt. Dan creëer je vanzelf weerstand. Met de wijkaanpak van het PAW en het huidige landelijke beleid kun je collectiviteit niet voldoende waarborgen. Terwijl mensen volop bereid zijn te investeren in het verbeteren van hun woning. Al verdienen ze dat geld niet volledig terug, ze krijgen er meer comfort voor in de plaats.’

Hybride
In de nieuwe ronde PAW-proeftuinen komend najaar wil demissionair minister Kajsa Ollongren van BZK dat gemeenten stapsgewijze oplossingen meenemen, zoals woning-isolatie in combinatie met hybride warmtepompen. ‘Het is verstandig op een bredere waaier van oplossingen aan te sturen. Daar valt vaak wel een businesscase voor te maken’, zegt Ringelberg. ‘Bewoners reageren positiever op comfort, gemak en status dan op de eenzijdige boodschap dat aardgasvrij goed is.’

Dekker is juist kritisch over Ollongrens keuze. Politiek-bestuurlijk snapt ze het, ‘maar we moeten veel meer doen en hebben niet veel tijd meer. Bovendien wil je bewoners niet tweemaal lastigvallen. Beter is het in één keer goed te doen.’

Dekker stelt zich voor dat de financiering simpeler kan. ‘Als je een waterleiding of riolering aanlegt, betalen inwoners mee via de drinkwaterheffing en het rioolrecht. Waarom regel je de financiering van de nieuwe warmte-infrastructuur dan niet ook via de blauwe envelop? Die tip geef ik de formatie van het nieuwe kabinet mee.’

Ringelberg juicht dit toe. ‘Dit past bij een brede discussie over de weg naar aardgasvrij, die nu niet gevoerd wordt. Men verwacht juist dat de warmte-infrastructuur wordt gerealiseerd als een nutsvoorziening. Inwoners die het echt niet kunnen betalen, moet je een aanvullende oplossing bieden.’