De Brabantse steden Eindhoven en Helmond werken als duostad mee aan de EU-missie om de CO₂-uitstoot versneld te verkleinen. De aanpak maakt deel uit van de voornemens om Europa in 2050 klimaatneutraal te maken. Vanwege de kennisregio waarin de twee gemeenten liggen, verbreedt de duostad deze missie om in 2030 al een zo klein mogelijke ecologische voetafdruk te zetten.

De enorme klimaat- en biodiversiteitscrises zijn wereldwijde fenomenen. Desondanks vindt wethouder Rik Thijs (GroenLinks) dat Eindhoven daarin verantwoordelijkheid hoort te nemen. De effecten van de klimaatverandering zijn immens en dichtbij waarneembaar, zegt hij. ‘Als we ergens oplossingen kunnen bieden met alle kennis, innovatie en samenwerking, dan is het wel hier in Helmond en Eindhoven.’

Hoewel de definitie van klimaatneutraal nog niet geheel helder is, gaat de duostad uit van drie pijlers. Een van de belangrijkste pijlers is ‘hardcore fossielvrij worden’. De tweede pijler draait om circulariteit en materiaalgebruik. Daarnaast zetten de twee gemeenten in op klimaatadaptatie, het bestendig inrichten van de stad. Thijs: ‘Door het vraagstuk breder op te pakken, wordt het ook meer integraal.’

Om tot het klimaatcontract dit najaar te komen, startten de gemeenten met een zogeheten doorbraaklab. Zo moest bepaald worden voor welke opgaven in de stad echt een doorbraak moet komen. Daar werden specifieke partijen voor uitgenodigd: het bedrijfsleven, kennisinstellingen, woningcorporaties en andere overheden. In totaal zijn dertig doorbraken benoemd die in de weken daarna in een solution lab werden uitgewerkt.

Onlangs, na het interview dat Thijs had met VNG Magazine, stond in beide steden een klimaatconferentie met inwoners op de rol. Thijs: ‘De nadruk daarbij ligt op het perspectief van de inwoners. Dit is wat we hebben opgehaald, hoe kunnen jullie daaraan bijdragen?’ Thijs hoopt dat daar niet alleen inwoners naartoe komen die intrinsiek gemotiveerd zijn, maar ook de mensen die het een lastig onderwerp vinden. ‘Dit is iets van ons allemaal.’
Ook deze ideeën worden uitgewerkt in het solutionlab. Vervolgens komt er een gezamenlijke eindconferentie en wordt het Klimaatcontract later dit jaar gepresenteerd.

Gescheiden werelden
Klimaatadaptatie en mitigatie (het beperken van klimaatverandering om niet boven 1,5 graad stijging uit te komen) kunnen en moeten elkaar zo veel mogelijk versterken. In een paper van Deltares en de TU Eindhoven, dat eind vorig jaar in opdracht van het Deltaprogramma werd opgesteld, wordt dat uitgewerkt. Voor beslissers blijkt het vaak ingewikkeld om beide beleidsterreinen recht te doen. Het zijn nog te veel gescheiden werelden, in beleid en in de wetenschap.

Dit is een andere manier van denken

De Eindhovense casus is een van de voorbeelden die in het document worden uitgelicht. De gemeente krijgt daarbij een pluim van de onderzoekers. Volgens Thijs startte Eindhoven vijf jaar geleden met de gezamenlijke aanpak van mitigatie en adaptatie door de klassieke rioleringsaanpak los te laten. Het streven werd het water in de stad zowel boven- als ondergronds langer vast te houden en op te slaan. Ambtenaren werken tegenwoordig niet langer met een gemeentelijk rioleringsplan, maar met het gemeentelijk waterklimaatadaptatieplan. In de komende vier jaar investeert de gemeente in zo veel mogelijk bovengrondse oplossingen en in opslag. Thijs: ‘Dat betekent een grote kwaliteitsverbetering voor de stad. Dit is een andere manier van denken, waarbij we de middelen ook anders inzetten.’

Een mooi voorbeeld is De Vestdijk, ooit een prominente verkeersader door de binnenstad. In het kader van een autoluw centrum is er een eenbaansweg van gemaakt en werd veel groen toegevoegd. Onder de grond ligt waterbuffering voor de halve binnenstad. ‘Dat is een goed voorbeeld hoe je werk met werk kunt maken. De auto krijgt een andere plek waardoor ruimte ontstaat voor groen en waterberging.’

Verdichtingsvisie
De onderzoekers geven Eindhoven de pluim echter voor de Verdichtingsvisie, het vergroten van de bevolkingsdichtheid binnen de ring. Dit is gunstig voor mitigatie vanwege minder reisbewegingen. Datzelfde geldt voor de ambitie om de woningen CO₂-neutraal te maken. Elke woning krijgt acht vierkante meter groen. Dat is voor adaptatie en mitigatie gunstig.

Eindhoven kiest heel bewust voor binnenstedelijke verdichting. Van de 40.000 extra woningen worden er 21.000 in het centrum gebouwd. Daar is mobiliteit een belangrijke component van. Om niet in discussies te verzanden, liet de stad onderzoek uitvoeren om deze componenten te objectiveren. Onderzocht werd wat die woningtoevoeging van het mobiliteitssysteem en van de openbare ruimte vraagt voor een gezond leefklimaat. Daaruit kwam een normering naar voren van acht vierkante meter groen per nieuwe woning. Dat krijgt nu z’n beslag in regelgeving.

‘De aanleg van 21.000 keer acht vierkante meter groen is een enorme opgave’, erkent Thijs. In eerste instantie is het een taak van de ontwikkelaar om het groen op de bouwlocatie te ontwikkelen. Haalt die het aantal vierkante meters niet, dan moet de ontwikkelaar deelnemen in bijvoorbeeld het naastgelegen park dat nog niet geheel gefinancierd is. ‘De gemeente neemt verantwoordelijkheid om de stad leefbaar te houden. Die woningen staan hier minstens honderd jaar. Dat vraagt om een kwalitatief goede openbare ruimte.’

Ruimtegebrek
De onderzoekers concluderen dat ruimtegebrek een grote rol speelt om mitigatie en adaptatie tegelijkertijd op te pakken. Thijs erkent dat er een ruimtevraagstuk is, maar gelooft niet in een gebrek aan ruimte. Wel moeten er keuzes gemaakt worden.

Toonaangevend voorbeeld is het 145 hectare landgoed De Wielewaal van de familie Philips dat Eindhoven aankocht voor 29 miljoen euro. De gemeente maakt daar een publiek park van, er wordt geen woning op gebouwd. ‘Dat zijn keuzes. Misschien gaat het eerder over politiek en bestuurlijk lef, om afscheid te nemen van oude gedachten van wie de ruimte is en hoe we daarmee moeten omgaan.’

De gemeente neemt verantwoordelijkheid om de stad leefbaar te houden

Volgens Thijs zijn er drie aandachtspunten. Financieel zijn gemeenten niet voldoende toegerust. In 2019 is landelijk het Klimaatakkoord getekend. Uit onderzoek bleek wat lokale overheden nodig hadden om de eerste stap te zetten, weet Thijs. ‘Dit jaar krijgen we voor de eerste keer structureel geld voor drie jaar. Dan moet je zelf maar het lef hebben en draagvlak krijgen om mensen voor de langere termijn in te huren. Voor de rest was het de afgelopen vier jaar pappen en nathouden met duurzaamheidsfooitjes voor gemeenten.’ Het financiële vraagstuk gaat ook over bestuurlijke keuzes. ‘Maken we die keuzes nu niet, dan gaat het ons uiteindelijk veel meer geld kosten.’

Eigen energiebedrijf
Daarnaast spelen technische en juridische kwesties, die voor Thijs steeds meer hand in hand gaan. ‘Technisch kunnen we het vraagstuk wel oplossen, zeker in deze kennisregio. Dat kan echt. We moeten daar dan wel juridisch toe in staat worden gesteld.’

De wethouder doelt onder meer op de discussie rond de netcongestie. Dat zorgt voor juridische barrières waardoor bedrijven al dan niet energie aan elkaar mogen leveren. ‘Ik loop tegen barrières aan als ik lokaal verantwoordelijkheid wil pakken om de energietransitie voor iedereen te laten zijn. Eindhoven is bezig met een verkenning over het opstarten van een eigen energiebedrijf. Dat kan straks hopelijk via de nieuwe wetgeving.’  

De grootste uitdaging voor Thijs is het sociale vraagstuk rond het klimaat en de energietransitie. Zo’n 20 procent van de inwoners gaat erop vooruit. Die installeert een warmtepomp en kan een elektrische auto betalen. De grote middengroep wil misschien best stappen zetten, maar niet opgelegd krijgen dat ze morgen een elektrische auto moeten kopen en hun huis moeten verduurzamen. ‘Die groep heeft het moeilijk om het maandelijks financieel rond te krijgen. Ik wil voorkomen dat klimaatverandering de splijtzwam wordt in onze samenleving. We staan echt op het punt dat dit kan gebeuren. Het is mijn taak als wethouder die groepen te verbinden, maar daarvoor mis ik bestuurlijke handvatten. De overheid hoort het voor alle inwoners makkelijker te maken mee te gaan in die transitie.’ Eenduidig langjarig klimaatbeleid zoals in Duitsland, kan daar bij helpen. Daar zit volgens de wethouder de crux. In Nederland is het beleid versnipperd met allerlei subsidies.

Thijs is ervan overtuigd dat Helmond en Eindhoven in de regio Brainport echte mogelijkheden kunnen bieden om de noodzakelijke klimaattransitie te versnellen. ‘Het Klimaatcontract is een gezamenlijke verantwoordelijkheid, ook van Europa en het rijk. Zonder middelen of regelruimte gaat het ons niet lukken. Dat betekent: boter bij de vis.’