Al een paar uur na de aardbeving in Marokko, begin september, belden gemeenten met VNG International: wat kunnen we doen om te helpen? Het was de derde keer in korte tijd dat een grote buitenlandse ramp op het bureau van directeur Pieter Jeroense belandde, na de inval van Rusland in Oekraïne (februari 2022) en de aardbeving in Turkije en Syrië (februari 2023). 
Jeroense begrijpt de roep vanuit gemeenten om iets te doen. Zij hebben vaak een grote Turkse of Marokkaanse gemeenschap en, toen de stroom vluchtelingen op gang kwam, ook veel Oekraïners. Dat het stil bleef na de grote overstromingen in Libië en een recente aardbeving in ­Afghanistan, ook met duizenden dodelijke slachtoffers, is wrang maar niet onbegrijpelijk. ‘Het is hard, maar als je inwoners in je stad hebt die iets met een ­bepaald gebied hebben, dan reageren gemeentebesturen daarop. Zo’n ramp komt dan een stuk dichterbij.’

Netvlies

Wat gemeenten in ieder geval kunnen doen, is een bijdrage leveren aan het VNG Fonds voor Noodhulp, Wederopbouw en Vredesbevordering, kortweg het VNG Fonds. Dat staat altijd open, maar na een ramp staat het ineens weer op het netvlies. ‘Met het Fonds faciliteren we de behoefte om op lokaal niveau ondersteuning te bieden’, zegt Jeroense. ‘Donaties worden gebundeld en gemeenten kunnen de coördinatie van de besteding aan het Fonds overdragen. Het voordeel van een eigen fonds is dat we de besteding goed kunnen verantwoorden. Bij een bijdrage via Giro555, de samenwerkende hulporganisaties, is dat bijvoorbeeld lastiger, omdat het toch een heel grote pot is. Dan is het lastig te zien wat er met jouw geld gebeurt.’

Je kunt ook besluiten het niet te doen, er zijn gemeenten die het een taak van het rijk vinden

Drie rampen

Drie opeenvolgende rampen in korte tijd, dat was uniek voor het Fonds. Ondanks de relatieve onbekendheid wisten gemeenten het wel snel te vinden. Jeroense: ‘Na de aardbeving in Marokko wezen we gemeenten nog eens op het bestaan ervan, 32 gemeenten haalden toen samen 3,8 miljoen euro bij elkaar.’
Hoe sympathiek ook, na elke ramp worden vraag­tekens gesteld bij de noodhulp door gemeenten. Tegenover de raadsleden, wethouders en burgemeesters die bijna op de automatische piloot 1 euro per inwoner willen schenken, staan collega’s die zich afvragen of dit wel tot het takenpakket van gemeenten behoort. Er is al zo weinig geld voor de kerntaken, en ligt het niet meer op de weg van de nationale overheid om andere landen te hulp te schieten?
Jeroense kent de discussies. ‘Toen wij na de ramp in Turkije in een ledenbrief het woord “oproep” gebruikten, kwamen daar wel reacties op: is dat nou aan de VNG? Nee, natuurlijk gaat de VNG niet over de bijdragen, dat doen de gemeenten zelf, dat is een discussie tussen colleges en gemeenteraden. Maar we kunnen wel faciliteren. Ik snap heel goed dat in steden met een grote Turkse of Marokkaanse gemeenschap het gemeentebestuur zegt: daar moeten we iets mee, het gaat om onze eigen gemeenschap. Maar je kunt ook besluiten het niet te doen, er zijn gemeenten die het een taak van het rijk vinden.’

Minister

Datzelfde rijk ziet wel een belangrijke rol weggelegd voor het VNG Fonds. In een brief aan de Tweede Kamer verwees Liesje Schreinemacher, minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, expliciet naar het VNG Fonds. Ze benadrukte daarin de voorwaardenscheppende rol van de overheid. Het werk zelf zal vooral in en door het land zelf moeten worden gedaan, en de daarin gespecialiseerde hulporganisaties, schetste de minister. Zo gaat het ook met de besteding van het VNG Fonds. Jeroense: ‘Het is een zelfstandige stichting, de directeur van VNG International is secretaris van het bestuur, dat is de link met de VNG. Natuurlijk wordt bij de besteding van het geld nadrukkelijk gekeken naar de expertise en het netwerk van VNG International. Wij krijgen van het Fonds formeel de opdracht om voor een bepaald bedrag een project uit te voeren, dat doen wij dan met experts ter plekke, of met deskundigen van Nederlandse gemeenten.’

Samenwerking

In juli bracht de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema op uitnodiging van Turkse collega’s een bezoek aan de door de aardbeving zwaar getroffen Turkse regio Hatay (zie foto bij dit artikel). Ook Jeroense en projectleider Albert van Hal van VNG International waren erbij. In haar verslag van de reis beklemtoonde Halsema de samenwerking van de gemeente met de VNG op ­gebieden als scenarioplanning voor stedenbouw, voorbereidingen voor eventuele toekomstige aard­bevingen en lokale economische ontwikkeling.
Waar de eerste noodhulp het domein van Giro555 is, is de wederopbouw de belangrijkste focus van het VNG Fonds. VNG International heeft door de jaren heen veel ervaring opgedaan met gemeentelijke wederopbouwprojecten.
Een bekend voorbeeld is de hulp op Sint Maarten en Saba nadat die in september 2017 werden getroffen door de orkanen Irma en Maria. Veel Nederlandse gemeenteambtenaren reageerden toen snel op een oproep om te helpen bij het opkrabbelen na de verwoestende stormen. En tegelijkertijd de eilanden weerbaarder te maken voor toekomstige orkanen.

Wij willen de inwoners laten meepraten over de herbouw van hun stad

Lange adem

‘Maar wij bouwen geen huizen’, zegt Jeroense. ‘Onze kracht zit juist in het begeleiden van gemeenten om te komen tot prioritering in de wederopbouw, om de bouwnormen op te stellen en scenario’s in kaart te brengen. Met Nederlandse architecten en stedenbouwkundigen adviseren wij bijvoorbeeld de gemeenten met scenarioplanning om de stad weer op te bouwen. Inderdaad het liefst aardbevingsbestendig en rekening houdend met klimaatverandering. Dat gebeurt in de vorm van participatieve werkgroepen. Wij willen de inwoners laten meepraten over de herbouw van hun stad.’
Het werk van VNG International is vaak een kwestie van lange adem. Jeroense: ‘In Turkije leven nu nog veel mensen in tenten en containers, er is nog veel behoefte aan acute zorg. Met Dokters van de Wereld starten we in de regio Hatay een mobiele huisartsenpost. Samen met Amsterdam werken we hard aan de start van een community center in de stad Samandağ. Meteen na de aardbevingen hebben actieve burgers initiatieven gestart om slachtoffers bij te staan met voedsel, onderdak en psychosociale zorg. Met ons centrum kunnen deze initiatieven hun werk langdurig en professioneel voortzetten.’
In Marokko werkt VNG International met geld uit het Fonds op een vergelijkbare manier. ‘We hebben daar contact met een aantal burgemeesters. En toen de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb daar was met een economische missie, heeft hij ook het getroffen gebied bezocht. Die contacten gebruiken wij, en natuurlijk werken we samen met onze zusterverenigingen. Pas hadden we in een gesprek met Nederlandse gemeenten die geld hebben gedoneerd verteld wat onze ideeën waren, daar zat ook iemand van de Marokkaanse vereniging van gemeenten bij. Dat is ook het leuke van het Fonds: ze beheren het zelf, wij zitten bovenop de besteding en de gemeenten zien wat er met hun geld gebeurt.’

Vredesbevordering

Het VNG Fonds is ook bedoeld voor vredesbevordering. De UCLG Peace Prize, bijvoorbeeld, van de wereld­koepel van gemeenten, kwam er mede op initiatief van de VNG. De vredesprijs, waar een bescheiden financiële cheque van 20.000 euro aan verbonden is, is tot nu toe drie keer toegekend aan gemeenten die een bijzondere prestatie leverden op het gebied van vrede en veiligheid. 
Als vredesbevordering érgens actueel is, dan is dat nu in Midden-Oosten, beaamt Jeroense. Sinds de aanslagen van Hamas in Israël en de daaropvolgende aanvallen van Israël op de Gazastrook, is de spanning in de regio te snijden. ‘In conflictsituaties kunnen lokale overheden soms iets overbruggen wat regeringen niet kunnen. Ik denk dat het in het huidige conflict heel ingewikkeld is. We hebben wel projecten op de Westbank, maar deze situatie is zo uitzonderlijk, ik zie daar nu nog geen rol voor het VNG Fonds weggelegd. Het is nog te vroeg om daar iets over te zeggen.’