Gerard Opsteeg is melkveehouder in de gemeente Maashorst. Hij melkt momenteel ruim honderd koeien en wil dat voorlopig blijven doen. Aanvankelijk liep hij niet meteen warm voor het burgerinitiatief Peel Natuurdorpen dat met ‘landschapslandbouw’ een groot gebied in de Peel op de schop wil nemen. Het idee is dat boeren een deel van hun areaal omzetten in nieuwe natuur: bos, heggetjes, waterpartijen en kruidenrijk grasland. Daartussen worden enkele tiny houses gebouwd: biobased huisjes van 30 tot 50 vierkante meter met een minimale ecologische voetafdruk. Inmiddels ziet Opsteeg er wel brood in: ‘Als ondernemer moet ik vooruitkijken. Er is veel woningnood en misschien heb ik later geen opvolger. Door kaveltjes te verhuren voor een paar honderd euro per maand, brengt mijn grond dan toch geld op.’

Transitie noodzakelijk
Tot begin 1800 was de Peel vrijwel ondoordringbaar. Tussen 1850 en 1920 vond er grootschalige turfwinning plaats en gaandeweg maakte het afgegraven veen plaats voor kleine boerenbedrijven. Vanaf 1975 zorgde ruilverkaveling voor schaalvergroting en steeds intensievere veeteelt. Inmiddels heeft de wal het schip gekeerd. Klimaatverandering, overbemesting, afname van biodiversiteit en verbetering van water- en bodemkwaliteit maakt een transitie van de landbouw noodzakelijk.
In 2019 ontwikkelden enkele inwoners van de Peel het concept landschapslandbouw, met de tiny houses als verdienmodel. De bedenkers zien het helemaal voor zich: een aantrekkelijk coulissen­landschap met meanderende waterpartijen, bomen, heggetjes en kruidenrijk grasland en maximaal drie tiny houses per hectare, in totaal tienduizend huisjes verspreid over de hele Peel. Boerenland blijft hierdoor in boerenhand. Door de huisjes off-­grid te maken, en dus niet aan te sluiten op nutsvoorzieningen, zou er geen nieuwe infrastructuur nodig zijn. Uiteindelijk kost het de overheid geen cent, is het idee. Boeren blij, natuur blij, Peelbewoners blij en woningzoekenden blij? Zo simpel is het niet. Voor de combinatie van landbouw, natuur en wonen bestaat namelijk nog geen wettelijk kader. Nieuwe woningen bouwen in het buitengebied is al sinds 1975 niet toegestaan. 

Door kaveltjes te verhuren, brengt mijn grond toch geld op

Voorzitter van Stichting Peel Natuurdorpen is Pierre Bos, oud-burgemeester van Boekel. Bos is zich bewust van het domeinoverschrijdende dilemma. ‘In plaats van voor elk vastgelopen domein een oplossing te bedenken, heb je een overheid nodig met bestuurlijke moed die buiten de lijntjes wil kleuren. Die voor de muziek uit durft uit de lopen, die durft te pionieren.’

Schone lei
Zo’n lokale overheid is de gemeente Maashorst. Jeroen van den Heuvel (Maashorst Vooruit) is bijna twee jaar wethouder duurzaamheid en landbouwtransitie en officieel opdrachtgever. ‘Door de gemeentelijke herindeling konden we als college met een schone lei beginnen’, legt hij uit. ‘Een pilot voor het project Peel Natuurdorpen hadden we al unaniem opgenomen in het coalitieakkoord. Eerst wilden we de pilot realiseren op één hectare nieuwe natuur met drie tiny houses, maar die oppervlakte bleek te beperkt om goed te kunnen evalueren. We gaan nu uit van een gebied van ongeveer 21 hectare waarin meerdere boeren actief zijn. Hier zou in theorie plek kunnen zijn voor vijftig huisjes.
‘Het doel van de pilot is ervaringen opdoen en kijken wat wel en niet werkt zodat het idee te zijner tijd verder uitgerold kan worden. Daarbij willen we zorgvuldig en betrouwbaar te werk gaan, met oog voor de veranderende leefomgeving voor bewoners én een duurzaam verdienmodel voor de boeren.’
De gemeente stelde Gijs van Oorschot aan als projectleider gebiedsontwikkeling. Hij leidt het team waarin verschillende ambtelijke afdelingen vertegenwoordigd zijn. Om alle partijen mee te krijgen, heeft het team de omwonenden in een pril stadium bij de planvorming betrokken. Dus niet als alles al in kannen en kruiken is; dat ervaren betrokkenen vaak als een wassen neus. Daar staat tegenover dat mensen ook graag zekerheid willen. Als je iets heel nieuws wilt doen en je laat alles open, worden mensen onrustig. Een goede balans is belangrijk.’

Keukentafel
Begin dit jaar vond een brede introductiebijeenkomst plaats. Er waren rond de honderdtachtig mensen. Behalve de initiatiefnemers van Peel Natuurdorpen, de boeren en burgers waren er ook vertegenwoordigers van onder meer het waterschap, de provincie, NOVEX-gebied de Peel, Testlab Nieuwe Natuur & Klein Wonen en het Instituut Maatschappelijke Innovatie (het IMI). ‘De sfeer was goed’, herinnert de wethouder zich. ‘Mensen gingen echt met elkaar in gesprek, er werd goed geluisterd naar elkaar. Dat er wat moet gebeuren in de Peel, daarover was iedereen het wel eens. Maar hoe of wat, dat is nog een hele puzzel.’
Na de introductiebijeenkomst maakte de landschapsarchitect verschillende tekeningen die samen met Van Oorschot werden besproken met betrokkenen om de zorgen en mogelijkheden in kaart te brengen. Aan de keukentafel, bij boeren en burgers thuis. Zo wil melkveehouder Opsteeg bijvoorbeeld liever geen drie huisjes per hectare maar clusters van zes met een aansluiting op de nutsvoorzieningen: ‘Dat is voor mij veel praktischer. Na een paar jaar verdwijnen de huisjes achter de bomen en gaan op in het landschap; dan zie je ze zowat niet meer.’

Minimalistisch
Intussen spreekt landschapslandbouw veel mensen wel aan. Meer natuur? Mooi. Landbouw? Prima. Maar met tiny houses hebben sommige omwonenden wel moeite.
Daar komt bij: niet iedereen begrijpt dat mensen echt zo klein en minimalistisch willen wonen. Een kleine groep wil dat wel degelijk, weet Van Oorschot. ‘Van de lijst van vierduizend potentiële tinyhousebewoners heb ik er zo’n 35 ontmoet. Zij gaan bewust voor een kleinere ecologische footprint, meer eenvoud en dichter wonen bij de natuur. Vooral veel jonge mensen willen niet per se groter wonen en steeds meer consumeren.’

Na een paar jaar verdwijnen de huisjes achter de bomen en gaan op in het landschap
 

Daarnaast maken omwonenden zich zorgen over wie er in de tiny houses gaan wonen. Van Oorschot: ‘Wat zijn dat voor mensen? Buitenlanders, arbeidsmigranten, mensen uit de Randstad die onze manier van leven niet begrijpen? Wordt zo’n cluster niet een zootje? Dat soort vragen. Zelf denk ik dat er weinig of geen sprake zal zijn van overlast. Als de betreffende boer maar goede overeenkomsten sluit met de bewoners. Het is tenslotte zijn grond.’

Gemasseerd
Dan moeten ook nog het waterschap en de provincie er heil in zien. Er moet nog veel ‘gemasseerd’ worden, zegt Van Oorschot, die de pilot beschouwt als een grote ontdekkingsreis. ‘Nieuwe kaders worden nooit zomaar door de overheid opgelegd. Ze zijn altijd het gevolg van problemen en initiatieven. Iedereen moet er vertrouwen in hebben en dat is geen sinecure in deze tijd van wantrouwen.’
In de loop van volgend jaar hoopt de gemeente tot een bestuurlijk besluit te komen, zegt Van Oorschot: ‘Dan kunnen de boeren aan de slag met het aanplanten van bomen en het aanvragen van een omgevingsvergunning voor de huisjes waarbij de grond zijn agrarische bestemming behoudt. Dat kan alleen als de tiny houses verplaatsbaar zijn. Anders zou het officiële bouwgrond zijn. We zijn dat nog juridisch aan het uitwerken.’
Van Oorschot benadrukt wel dat doorpakken belangrijk is: ‘Als het proces verzandt, haken mensen af. We moeten daarom nu stappen zetten. De problemen zijn te groot, niets doen is geen optie. Met wat boerenverstand komen we er wel uit.’