Eelke de Jong dirigeert de ambtenaren in Leeuwarden, waar hard wordt gewerkt aan de warmtetransitie. Hij is er stellig van overtuigd dat de organisatie niet integraal kan functioneren zonder in de samenleving te beginnen. Integraal werken hoort verbonden te zijn aan de participatie van inwoners. ‘Daar begint het. Trek je die zaken los, dan loopt de boel vast en krijg je teleurgestelde burgers.’ Recent werd de Friese provinciehoofdstad uitgekozen voor de derde ronde van de proeftuinen aardgasvrije wijken.

Hoe staat het met de warmtetransitie in Leeuwarden, een stad die op een oude vulkaanhelling ligt?
‘Wij hebben het geluk dat er op een kilometer of drie in de bodem warmte zit. Er is geboord om te onderzoeken of dat voldoende warm water oplevert. Zo ja, dan is dat een gamechanger voor de warmtetransitie in Leeuwarden. In onze warmtevisie ligt vast welke buurten we al voor 2030 verduurzamen en welke daarna. Leeuwarden begint daarbij niet vanaf nul. Vanuit de mienskip (vrij vertaald de onderlinge verbondenheid die wordt ingezet om de gemeenschap te beschermen, red.) zijn al diverse initiatieven opgezet zoals de energiecorporaties. Dan beschik je al over een organisatie in de wijk waar je verder op kunt bouwen.’

Vragen van inwoners houden zich niet aan teams en sectoren

Leeuwarden is al enkele jaren bezig met het ontschotten van de organisatie. Hoe doet u dat?
‘Het draait om wat er in de samenleving speelt en hoe de gemeente daarmee aan de slag gaat. Dan wordt duidelijk dat je bijna alles wat je van buiten naar binnen haalt, op een integrale manier moet oppakken. Vragen van inwoners houden zich niet aan teams, sectoren, afdelingen of domeinen. Vervolgens is de grote vraag hoe je integraal kunt werken. Elke medewerker heeft behoefte aan een thuisbasis; een sector of een team met een bepaald doel, die jouw kennis op orde houdt, waar persoonlijke aandacht is en waar wordt nagedacht hoe het beter kan. Als je daarin gelooft, houd je de oorspronkelijke lijnorganisatie in stand. Daar moet een satéprikker doorheen. Bij grootschalige ontwikkelingen doen we dat via programma’s. Leeuwarden heeft de energietransitie, klimaatadaptatie en circulaire economie in één groot programma vormgegeven. Daarin werken we integraal samen. De medewerkers halen we met hun specifieke kennis bij andere afdelingen. Ze werken onder een programmamanager samen aan het doel, maar horen nog steeds bij hun afdeling.’

Wat is de rol van de gemeentesecretaris hierbij?
‘Van langere adem is het werken aan de organisatiecultuur. Wat willen we met elkaar bereiken? Daarvoor zijn de beloftes van Leeuwarden aan de inwoners en bedrijven bedacht. We beloven integraal te werken, goed te luisteren en datgene te doen wat de samenleving vooruithelpt. Op de korte termijn moeten we de boodschap van integraal werken telkens herhalen. Kijk goed waar het even niet wil en stuur daarop bij. Ik ga ervan uit dat elk mens van goede wil is. Mensen vertonen bepaald gedrag. Dat doen ze niet om lastig te zijn, maar omdat ze kennelijk verschillende prioriteiten hebben of het werk even wat te veel is. Luister goed naar wat er aan de hand is, stuur bij, geef de belangen aan van de organisatie en biedt vertrouwen.’

Krijgt u alle neuzen dezelfde kant op?
‘Dat lukt. Elk mens is ook in zijn werk op zoek naar zingeving. Mensen die voor een baan bij de gemeente kiezen, willen iets voor de inwoners en ondernemers bereiken. Boor dat aan. Dan wordt duidelijk dat iemand niet voor de eigen afdeling of zijn geluk werkt, maar voor die inwoner. En waar is die zingeving nu gemakkelijker te vinden dan bij de warmtetransitie? Het rapport van het VN-klimaatpanel IPCC was duidelijk: we moeten haast maken met de klimaattransitie. Gas uit Groningen en uit Rusland willen we niet meer. Dan heb je ook een drive om naar de burger of ondernemer toe te gaan en je hulp aan te bieden.’

Elk mens is ook in zijn werk op zoek naar zingeving

Integraal werken biedt kansen om dossiers te koppelen. Waarom spreekt u van koppelnoodzaken?
‘Er wordt altijd gesproken over koppelkansen alsof je dan als overheid meer kans zou moeten hebben om iets te realiseren. Dat is misschien zo, maar het is een noodzaak als je kijkt naar de beperkte middelen van gemeenten. Het is ook noodzakelijk, omdat je niet jaar op jaar wijken overhoop kunt halen. Voor de warmtetransitie zijn veel fysiek ingrijpende werkzaamheden nodig. Dan moet je niet twee jaar later weer aanbellen met de mededeling dat het riool wordt vervangen.’

Welke kansen ziet u?
‘Neem het armoedebeleid. De energierekening loopt op van 100 naar 300 euro per maand, een typisch voorbeeld van energiearmoede. Mensen met een smalle beurs wonen over het algemeen in de minst goed geïsoleerde woningen. Daarbij spelen ook gezondheidsaspecten een rol. Het verband met woningisolatie is duidelijk. Leeuwarden heeft energiecoaches rondlopen die advies geven, juist ook aan mensen met een smalle beurs. Die doen nu al in het klein wat in de warmtetransitie straks in het groot moet gebeuren. Die energiecoaches zijn binnengekomen via social return. Dus dit biedt ook economische kansen en mogelijkheden tot sociale cohesie. Denk niet te klein over koppelkansen. Niet om het ingewikkeld te maken, maar om het kansrijk en haalbaar te maken.’

Hoe breed kijkt Leeuwarden naar die kansen?
‘We maken per jaar wijk- en dorpsprogramma’s over de werkzaamheden daar in de komende periode. Het weergeven daarvan is niet het meest interessante, wel het proces daarvoor. Dan wordt samen uitgezocht wie wat gaat doen in de komende jaren en of die ingrepen te combineren zijn. Zo wordt bekeken of het mogelijk is bij werkzaamheden alvast lege hulzen onder de straat te plaatsen, zodat het warmtenet er straks gemakkelijk doorheen geschoven kan worden. Dan hoeven we over enkele jaren niet weer het asfalt open te frezen. Bij de routekaart tot 2030 voor de warmtevisie is duidelijk rekening gehouden met de buurten waar de straten vanwege de riolering open moeten.’

Geld bepaalt alleen het tempo, niet de koers

Voor koppelkansen is budget nodig. Hoe doe je dat bij in de regel dichtgetimmerde begrotingen?
‘Geld is een probleem. Daar moet nog een aantal rijksbesluiten over plaatsvinden die we met veel interesse volgen. De oplossing is niet zozeer te vinden in de lopende begroting. Kijk verder vooruit. Wat komt er op mij af en hoe kan ik in de komende begrotingen koppelingen realiseren? Wie zich focust op de komende begroting en die daarop, heeft een probleem. De meeste winst zit een horizon van vijf tot tien jaar. Het is niet voor niets dat Leeuwarden de kansrijke buurten tot 2030 in beeld heeft gebracht.’

Wat verwacht u van het rijk?
‘Gemeenten trekken logischerwijs als eerste overheid de wijken en dorpen in en zijn daar aan de slag. Daarvoor is voldoende uitvoeringsruimte nodig, dat zit in wetten en in geld. Gemeenten werken met hun inwoners aan de maatschappelijke opgaven, daar is oefengeld voor nodig. Je kunt een geslaagd project in Eindhoven niet één-op-één naar hier halen. We moeten het zelf doen en de veiligheid hebben om het lokaal met elkaar te toetsen. Daarnaast is een backup-agenda nodig. Als een gemeente geen subsidie krijgt en wel in de wijken aan de slag is, wat doe je dan? We kunnen niet hollen en weer stilstaan, de projecten moeten doorgaan, anders leidt het tot frustratie. Geld bepaalt alleen het tempo, niet de koers. De aanvraag van Leeuwarden voor een rijksbijdrage is net bij de derde ronde van de proeftuinen aardgasvrije wijken gelukkig nu wel goedgekeurd. Dit is pocket money om extra dingen te kunnen doen. Ik wens elke gemeente zo’n project met leergeld toe om ervaring mee op te doen. Laten we de warmtetransitie omarmen, en integraal werkend echt ingang laten vinden.’