Financiën
Geld. Voor gemeenten hét thema voor de komende verkiezingen. Verreweg de meeste politieke partijen willen wat doen aan de slechte financiële positie van gemeenten. Voor de meeste betekent dat: meer geld naar de lokale overheid. Het gemeentefonds moet groter (PvdA, GroenLinks, SP, ChristenUnie, SGP, Volt), of in ieder geval stabieler (VVD, D66). D66 wil daarnaast ‘waarborgen dat gemeenten voldoende middelen hebben voor hun taken’. Dat betekent, zei lijsttrekker Sigrid Kaag onlangs in de verkiezingsbijlage van VNG Magazine, dat de opschalingskorting van tafel moet, het Wmo-abonnementstarief wordt geschrapt en dat er ‘structureel extra middelen voor de jeugdzorg’ komen.
Daarnaast wordt gepleit voor meer mogelijkheden voor gemeenten om zelf belasting te heffen (CDA, D66, ChristenUnie, PvdA, SGP), en de opschalingskorting moet eraf (D66, CU, VVD). Het Wmo-abonnementstarief verdwijnt deels of geheel bij CDA, GroenLinks, SGP, PvdA en D66. De SP schrijft dat gemeenten voldoende geld moeten krijgen om zelf beleid en keuzes te maken voor hun inwoners. Veel genoemd: bij een overdracht van taken naar gemeenten moet er aandacht zijn voor de financiële dekking.
Forum voor Democratie (FvD) en JA21 willen daarentegen niet dat gemeenten de ozb ‘met sprongen’ verhogen om gaten in de begroting te dekken. De VVD pleit voor een ‘micro-norm’ om grote belastingverhogingen te voorkomen. Van 50Plus mogen de lokale belastingen niet harder stijgen dan de inflatie. Denk wil juist ‘meer mogelijkheden’ voor gemeenten om beleid te voeren met de ozb.

Burgemeesters
In de afgelopen kabinetsperiode werd de benoemingswijze van de burgemeester uit de Grondwet gehaald. Dat maakt het eenvoudiger om de gekozen burgemeester in te voeren. Een aantal partijen kiest daarvoor: D66, PVV, JA21, 50Plus, Code Oranje, Denk en Volt pleiten voor een door de inwoners gekozen burgemeester, net als FvD, dat de gekozen burgemeester inzet als wapen tegen het ‘partijkartel’. Volt gaat verder en wil onderzocht zien of ook wethouders gekozen kunnen worden. De PvdA en GroenLinks willen dat de gemeenteraad de burgemeester kiest. 
Aan de andere kant staan de partijen die vasthouden aan de kroonbenoemde burgemeester: CDA, CU en SGP. De burgemeester is voor inwoners herkenbaar en staat boven de partijen, legt het CDA uit. De VVD ‘koestert de neutrale positie van de burgemeester’, maar heeft nog geen standpunt ingenomen over de gekozen burgemeester. De partij wil de pensioenleeftijd voor burgemeesters verhogen naar 75 jaar.

VVD: pensioenleeftijd voor burgemeesters verhogen naar 75 jaar

Gemeenteraad
Het werk van raadsleden is de afgelopen jaren complexer geworden. Een aantal partijen pleit daarom voor versterking van de positie van de raad. Bijvoorbeeld de SGP en D66. De VVD wil tussentijdse raadsverkiezingen bij ‘een vastgelopen gemeentebestuur’. GroenLinks, SGP en D66 willen meer democratische controle op gemeenschappelijke regelingen.
Om te voorkomen dat de gemeenteraadsverkiezingen worden overheerst door de landelijke politiek, stelt 50Plus voor de raadsverkiezingen uit te smeren. Op alfabetische volgorde zijn dan op 26 verschillende woensdagen andere gemeenten aan de beurt.

50Plus: raadsverkiezingen uitsmeren over 26 woensdagen

Toegankelijkheid
De overheid moet toegankelijk zijn én toegankelijkheid stimuleren. Bij1 wil dat gemeenten doelgerichte budgetten krijgen om bijvoorbeeld stoepen veilig te maken voor mensen met een beperking of om het openbaar vervoer aan te passen. Overheidsbrieven moeten voor iedereen toegankelijk zijn. En de partij wil een ‘breed onafhankelijk onderzoek’ naar racisme bij de overheid. De PvdD vraagt aandacht voor de leesbaarheid van overheidsbrieven.

Burgerparticipatie
Wensen voor bestuurlijke vernieuwing zijn er ook. Neem het (bindend correctief) referendum op gemeentelijk niveau, dat is opgenomen in de programma’s van PVV, SP, D66, FvD, JA21 en de PvdD. 
Het uitdaagrecht, nog altijd niet wettelijk geregeld, is opgenomen in de programma’s van D66, CDA en CU. Die laatste partij wil daarnaast een wettelijk recht op overname. Buurthuizen, speeltuinen en andere ‘bezittingen van bijzonder publiek belang’ mogen niet verkocht of gesloten worden voordat de lokale gemeenschap de kans heeft gekregen om deze over te nemen. 
In het Bij1-programma maken burgerfora hun opwachting, net als bij de PvdD. Ook de PvdA wil collectief burgerschap stimuleren, ‘binnen democratische kaders’. Dat betekent: ruimte voor meer burgerinitiatieven op allerlei niveau, met specifieke aandacht voor initiatieven op buurtniveau. Dat wil ook Code Oranje.

Bij1: een breed onafhankelijk onderzoek naar racisme bij de overheid

Herindelingen
Wat is de goede schaal voor een gemeente? D66 gaat het verst: ‘Wij werken toe naar een model van grotere gemeenten’. Die grote gemeenten moeten de provincies op termijn overbodig maken. De ratio hierachter: gemeenten werken steeds meer samen in gemeenschappelijke regelingen. Maar dat gaat ten koste van de democratische controle. Kleine gemeenten die te afhankelijk worden van deze samenwerkingsverbanden moeten fuseren. Als gemeenten fuseren, moet daar overigens wel draagvlak voor zijn bij de inwoners. Dat vinden ook de VVD en het CDA. Het CDA stelt voor gemeenteraden twee keer te laten stemmen over een herindeling, met tussentijds verkiezingen. 
Daar staan FvD en JA21 lijnrecht tegenover. FvD brengt in herinnering dat Nederland ooit 1.100 gemeenten telde, nu nog slechts 345. Die schaalvergroting leidt tot verlies aan identiteit. Mocht er toch een fusie komen, dan alleen na een referendum. JA21 kiest een vergelijkbare lijn. 

Armoedebeleid
In Nederland maakte 6,2 procent van de Nederlanders in 2019 deel uit van een huishouden met een inkomen tot de lage-inkomensgrens, meldde het CBS in december. Zij lopen het risico op armoede. En alhoewel het aandeel iets lager is dan een jaar eerder, maken partijen zich zorgen over deze groep. Dus wordt flink ingezet op armoedebeleid, en de bal ligt bij gemeenten.
De VVD wil prestatieafspraken om te voorkomen dat mensen in armoede raken door lokaal minimabeleid. Ook krijgen gemeenten van de liberalen de mogelijkheid om overheden die schuldeiser zijn, mee te laten werken aan de gemeentelijke schuldhulpverlening. D66 en SP willen één gemeentelijk loket voor mensen met schulden.
GroenLinks en PvdA willen extra geld voor gemeenten om armoede te bestrijden en geven gemeenten de mogelijkheid om zelf bewind te voeren bij inwoners met schulden. De SGP wil dat gemeenten ‘voldoende ruimte’ krijgen om vanuit de bijzondere bijstand inwoners met schulden te helpen. De VVD wil een plan om laaggeletterdheid aan te pakken, omdat dat vaak tot schulden leidt. Het CDA belooft een ‘concreet plan’ om het aantal kinderen dat in armoede opgroeit in vier jaar te verminderen. 

Jeugdzorg
Over de gemeentelijke rol in de zorg en het sociaal domein is in de verkiezingsprogramma’s veel te lezen. Gemeenten komen geld tekort, en dus pleiten veel partijen voor extra geld voor de jeugdzorg (CDA, Denk, D66, ChristenUnie, SGP, GroenLinks, PvdA, SP). Het CDA wil daarnaast ‘met gemeenten scherper kijken’ welke zorg jongeren echt nodig hebben, om de oplopende kosten aan te pakken. Bij1 en SGP willen beleid dat voorkomt dat jongeren die 18 worden en geen recht meer hebben op jeugdzorg, tussen wal en schip vallen. 

Sociaal domein
Over de vraag in hoeverre gemeenten het sociaal beleid zelf kunnen invullen, verschillen de partijen van mening. De zorg is in elke gemeente ‘gelijkwaardig’, zegt de PvdD: ‘Welke zorg je kan ontvangen, mag niet afhangen van de gemeente waar je woont.’ Om verschillen te voorkomen, pleiten SP en Denk voor een gemeentelijk basispakket voor bijvoorbeeld huishoudelijke hulp en dagbesteding. De SGP wil dat gemeenten stoppen met het ontmoedigen van een aanvraag voor een pgb in de Wmo. FvD pleit voor het uitbreiden van thuiszorg en huishoudelijke hulp.
Een groot aantal partijen wil af van het abonnementstarief in de Wmo en de regeling weer inkomensafhankelijk maken. De VVD verwacht een ‘strakkere regie van gemeenten’ bij het toewijzen van hulp en ondersteuning in de langdurige en ouderenzorg. ‘Zo vergroten we de doelmatigheid en betaalbaarheid van gemeentelijke zorgtaken.’ De ChristenUnie wil gemeenten financieel belonen als ze voorkomen dat ouderen een beroep moeten doen op de Wet langdurige zorg (Wlz). De PvdA wil dat gemeenten met zorgverzekeraars en verpleeginstellingen in kaart brengen hoeveel instroom er de aankomende jaren wordt verwacht, zodat daarop kan worden ingespeeld.

Inkomensondersteuning
De bijstand moet omhoog, vindt GroenLinks, en de kostendelersnorm van tafel. En wie een bijstands- of Wajong-uitkering heeft, maar geen werk kan vinden, moet kunnen rekenen op een basisbaan, gefinancierd door gemeenten, die van het Rijk daarvoor extra geld moeten krijgen. 
Het zijn punten die in andere vormen ook terug te vinden zijn bij andere partijen. Gemeenten moeten meer maatwerk kunnen voeren bij de kostendelersnorm, zegt het CDA. De PvdA wil de tegenprestatie in de bijstand van tafel, en ook dat gemeenten kunnen experimenteren met vormen van het basisinkomen. 

Wonen
Ook het woningtekort krijgt veel aandacht. De regie komt bij het Rijk, al dan niet in de vorm van een terug te keren minister van Volkshuisvesting, Wonen, of Ruimtelijke Ordening zoals wordt bepleit door CDA, SP, PvdA en CU. Het Rijk gaat woningbouwlocaties aanwijzen, zeggen VVD, SP, Denk, PVV en CDA. Bij het CDA gaat dat in overleg met gemeenten en provincies, de VVD wil ‘harde afspraken’ maken met de decentrale overheden. De SGP laat de regie bij gemeenten, maar het Rijk of de provincie kan wel optreden als zich daar knelpunten voordoen. PvdA en VVD willen gemeenten financieel stimuleren meer woningen te bouwen. 
Waar moeten al die extra die woningen komen? Binnenstedelijk lijkt de voorkeur te hebben, maar is niet altijd mogelijk, vinden bijvoorbeeld D66, VVD en PVV. En dus moeten gemeenten ook gestimuleerd worden meer bouwgrond beschikbaar te stellen. Een irritatie voor een aantal partijen is dat projectontwikkelaars bouwgrond braak laten liggen. Een speciaal ozb-tarief voor onbebouwde woningbouwgrond moet grondspeculatie tegengaan, stelt de VVD voor. De PvdA wil bouwen ook stimuleren door een bouw- en ontwikkelplicht in te voeren, de SGP wil dat gemeenten en provincies maatregelen kunnen nemen.
D66 wijst ook plekken aan waar nieuwe wijken mogen komen, om de druk op de Randstad te verlichten. JA21 gaat verder en pleit voor het stichten van een geheel nieuwe stad, met 100.000 tot 150.000 inwoners. FvD vindt dat nieuwbouw moet passen in het historisch aangezicht. Forum wil ook dat nieuwe overheidsgebouwen worden gebouwd in neoklassieke stijl.

FvD: nieuwe overheidsgebouwen alleen bouwen in neoklassieke stijl

Klimaat
Overheden zouden duurzaam moeten inkopen, vindt de PvdD, die een grote klimaatparagraaf in haar verkiezingsprogramma heeft opgenomen. De partij pleit voor meer milieuzones, meer groen en een natuurvriendelijke aanpak van de eikenprocessierups. GroenLinks tapt uit hetzelfde vaatje: ook die partij pleit voor grotere en strengere milieuzones. En het wil dat gemeenten meer financiële en juridische mogelijkheden krijgen om wijken aardgasvrij te maken. Ook wil GroenLinks fietsen stimuleren door de aanleg van snelfietspaden tussen gemeenten en meer fietsenstallingen bij stations.
De ChristenUnie stelt een eenmalige rijkssubsidie voor van 50 procent, zodat gemeenten in totaal 100.000 nieuwe bomen kunnen aanplanten en groenstroken kunnen maken. Dat is goed voor de biodiversiteit, de leefbaarheid, de schone lucht en werkt tegen de hitte. 
De SGP wil een rijksfonds om te voorkomen dat in het kader van klimaatadaptatie, de energietransitie en gebiedsontwikkeling steeds de straat moet worden opengebroken. Het fonds moet gemeenten in staat stellen deze werkzaamheden in één keer te kunnen uitvoeren.
Voor FvD en PVV hoeft al dat klimaatbeleid dan weer niet. Stoppen met ‘van-het-gas-af’, schrijft Forum, en ook de PVV wil alle plannen ‘door de shredder halen’.

Veiligheid
Tot slot het veiligheidsdossier. Gemeenten hebben ook hier meer taken gekregen, onder meer vanwege de strijd tegen ondermijning. Het CDA wil een deltaplan Ondermijning invoeren. ‘Alle relevante partijen’, waaronder de gemeenten, moeten daarbij worden betrokken. Ook andere partijen vragen aandacht voor ondermijning.
En er is aandacht voor de boa’s. De SP ziet dat er steeds meer gemeentelijke handhavers worden aangesteld, ‘door de tekorten bij de politie’. ‘Wij willen meer agenten’, zegt de SP. De VVD wil dat boa’s bewapend worden met wapenstok en pepperspray, en ook hun bevoegdheden uitbreiden. De opbrengst van de boetes die boa’s uitschrijven, vloeit naar de gemeentekas, als het aan de VVD ligt. Gemeenten moeten meer invloed kunnen uitoefenen op de inzet van politie, vindt de SGP.