Verkiezingen betekent hard werken voor alle betrokkenen achter de schermen en op de dag zelf in de stembureaus. Digitale hulp is er daarbij nog weinig, na het korte mislukte avontuur met de stemcomputers. Elke verkiezing gaat gepaard met heel veel papierwerk, rode potloden en andere rompslomp. Ondanks de grote inzet van alle ambtenaren en vrijwilligers, gaat er toch weleens iets fout.

Dat gebeurde ook in Rotterdam in 2010. ‘In dat jaar waren er onrechtmatigheden bij de gemeenteraadsverkiezingen’, vertelt Eelco Blom, technisch projectleider Verkiezingen van de gemeente. Die onrecht­matigheden leidden toen tot een hertelling van de uitgebrachte stemmen. Al snel kwam de roep om meer controle en inzicht in de gang van zaken bij de stembureaus. Tegelijkertijd was er de wens om de kwaliteit van de verkiezingsprocessen te verbeteren en de stembureauleden beter te ondersteunen. Met dit in het achterhoofd begon Rotterdam met het ontwikkelen van de StembureauApp. Bij de Tweede Kamerverkiezing van 2012 is vervolgens een eerste pilot gedraaid op twintig Rotterdamse stembureaus.

‘Wij hebben de StembureauApp ontwikkeld voor onze eigen gemeente, hij draaide ook op onze server.’ Maar al snel klopte Zoetermeer aan. ‘Het leek die gemeente ook wel wat om tijdens verkiezingsdag meer grip te hebben op de gang van zaken op de stembureaus’, aldus Blom.

Hij is niet goedkoop, maar het levert ons wel meerwaarde op

Na Zoetermeer benaderden in de jaren daarna nog drie gemeenten Rotterdam: Den Haag, Utrecht en Groningen. ‘Aardig dat meer gemeenten enthousiast waren, maar het is nooit onze bedoeling geweest om de app ook voor anderen te ontwikkelen. Wij wilden helemaal geen leverancier zijn, dat is ook niet de taak van een gemeente. Het was meer een vriendendienst geweest. Voor alle vijf gemeenten draaiden de gegevens toen op de server van Rotterdam, dat moest veranderen.’

Toegankelijke softwaremethodiek

Externe partijen konden via een aanbesteding meedingen naar de doorontwikkeling van de StembureauApp. Het intellectueel eigendom van de app bleef bij het overkoepelende CAB, waartoe naast Rotterdam ook Utrecht, Den Haag, Groningen, Zoetermeer en Amsterdam behoren. Het beheer ligt sinds 2020 bij VNG Realisatie.

KPN won de aanbesteding en heeft de app opnieuw gebouwd met de bestaande Rotterdamse versie als uitgangspunt en op basis van SaaS, Software as a Service. SaaS is een toegankelijke en gebruikersvriendelijke softwaremethodiek, waarin de software op afstand wordt onderhouden en bijgewerkt, en niet meer lokaal op de eigen computer. Toegang verloopt via de cloud. De StembureauApp staat op verkiezingsdag op speciaal beveiligde iPads, die beheerd worden door alle voorzitters van de stembureaus in een gemeente. De iPads hebben een simkaart van KPN, waarmee alleen contact kan worden gemaakt met de server of het stukje server – afhankelijk van de omvang van de gemeente – waar de gegevens van de betreffende gemeente zijn opgeslagen.

Meer grip op verkiezingsdag

Op verkiezingsdag zelf communiceert de stembureauvoorzitter via de iPad met de backoffice. Dat gebeurt via 4G. Wifi is uit den boze in verband met de veiligheid van de gegevens. Aan de hand van een uitgebreide checklist kunnen de voorzitters het verkiezingsproces gedurende de dag doorlopen, vanaf het moment dat de stembureaus ’s morgens om half acht de deuren openen tot ze tien uur ’s avonds sluiten. En vanuit de backoffice kan het hele proces realtime worden gevolgd.

‘De grootste kracht van de StembureauApp vind ik dat er veel meer controle is over het verkiezingsproces’, aldus Blom van de gemeente Rotterdam. ‘Gaandeweg zien we bijvoorbeeld de opkomstcijfers en ook de voorlopige uitslagen gaan via de app.’ Daarnaast vindt hij het een groot voordeel dat het  ROS (Register Ongeldige Stempassen) nu digitaal kan worden gecheckt met behulp van de QR-code. ‘Stembureauleden hoeven niet meer handmatig het grote boek door om te kijken of de stempas al dan niet geldig is.’  

Stapje in het digitaliseringsproces

Tynaarlo, in de kop van Drenthe, beslaat een oppervlakte van 147,7 vierkante kilometer en telt iets meer dan 34.000 inwoners, verdeeld over zestien kernen en wijken. Dat betekent dat de stembureaus op verkiezingsdagen ver uit elkaar liggen, wat de organisatie bemoeilijkt. Daniëlle Snip, projectleider Verkiezingen, is dan ook enthousiast over de StembureauApp. Zij kende de app al uit Groningen, waar ze voorzitter was op een stembureau.

‘Het is nu veel makkelijker om de gang van zaken op de stembureaus gedurende de dag te volgen. Een ander voordeel is de rust in de backoffice. Er wordt niet constant meer gebeld, de communicatie verloopt via de app. Als voorzitters een vraag via de chatfunctie stellen, kunnen we ze snel en accuraat helpen, zonder te worden afgeleid. Doordat we vanuit de backoffice realtime meekijken, kunnen we ook op tijd ingrijpen bij bijvoorbeeld telverschillen. Dat scheelt veel extra natelwerk.’

De eerste keer dat de app in Tynaarlo werd gebruikt, in 2019 bij de gecombineerde stembusgang voor provincies en waterschappen, was het wel even wennen voor de stembureauvoorzitters. ‘Zij moesten in het begin hun weg zien te vinden, maar al snel ging het soepeler en werden ze er handiger in. Vanuit de backoffice hebben we hen erdoorheen geleid. Hun eerste ervaringen waren positief en het liep op rolletjes.’

Stembureauleden hoeven niet meer handmatig het grote boek door

Nadelen kleven er ook aan de StembureauApp. ‘Hij is niet goedkoop, maar het levert ons wel meerwaarde op,’ zegt Snip. ‘Er zijn wel andere aanbieders van vergelijkbare apps die goedkoper zijn, maar die programma’s kunnen toch minder. Daarnaast is het weer een stapje verder in de digitalisering van het verkiezingsproces. Dat verloopt verder niet zo snel, de stemcomputer zie ik voorlopig ook nog niet terugkomen.’

Hoge kosten

De relatief hoge kosten zijn er waarschijnlijk mede debet aan dat het aantal gemeenten dat de app gebruikt maar langzaam groeit. Achttien, tot nu toe. ‘De kosten zijn aanzienlijk’, zegt ook Steven de Graaf, medior productspecialist bij VNG Realisatie. ‘Ik hoorde laatst bij een gemeente dat van hun verkiezingsbudget van 35.000 euro de StembureauApp de helft tot twee derde zou opslorpen. Dat is wel een groot percentage. De app is eigenlijk alleen interessant voor gemeenten met meer dan 60.000 inwoners of met een groot geografisch bereik. Dat zijn er toch wel ruim honderd.’

En het is volgens De Graaf ook zo dat hoe meer gemeenten meedoen met de app, hoe goedkoper het uiteindelijk wordt. VNG promoot daarom deelname, hoewel het natuurlijk niet verplicht is.

Bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen zijn er nog wel hiccups geweest. Wat bleek? Op de aan de app gekoppelde website opkomstenuitslag.nl waren voortijdig al uitslagen zichtbaar. Vanwege het vroegstemmen en het briefstemmen moest de app volgens De Graaf onder grote tijdsdruk worden aangepast van één dag naar drie dagen. Daar is het misgegaan. Een van de functionaliteiten van de app is dat getelde stemmen na sluiting van de stembussen, negen uur ’s avonds, direct zichtbaar worden op de website. Vanwege het verlengde verkiezingsproces mocht het tellen van de briefstemmen op de ‘echte’ verkiezingsdag deze keer echter al om negen uur ’s morgens beginnen. En verschenen die uitslagen dus, weliswaar ergens verstopt op de website, onrechtmatig voor sluiting van de stembureaus. ‘Toen we erachter kwamen hebben we de website direct offline gehaald. De problemen zijn nu opgelost en de website is klaar voor de gemeenteraadsverkiezingen.’