Ethische commissies, of varianten daarop, schieten in het hele land als paddenstoelen uit de grond. Ze bestaan uit mensen die, onafhankelijk van de gemeente of de politiek, meedenken of adviseren over de ethische aspecten van besluiten die een college of raad neemt over de inzet van digitale technologie. Een intensief gebruik van drones bijvoorbeeld. Enschede zet ze in voor de handhaving van de veiligheid of, tijdens de eerste coronagolf, om te controleren of mensen bij een recreatieplas voldoende afstand houden. Toenmalig burgemeester Onno van Veldhuizen zag vijf jaar geleden al dat de digitale technologie een belangrijke rol kon vervullen bij gemeentelijke taken, maar ook een grote impact zou hebben op de openbare ruimte.
Van Veldhuizen was zijn tijd vooruit, een visionair, zegt Peter-Paul Verbeek. Hij is hoogleraar Filosofie van mens en techniek aan de Universiteit Twente en voorzitter van de Ethische commissie van de gemeente Enschede. Volgens hem is het niet meer de vraag of (digitale) technieken door gemeenten moeten worden gebruikt, maar hoe je die op een verantwoorde, ethische manier in de samenleving inbedt. ‘Begeleidingsethiek’, noemt hij dat. Het is volgens hem heel verstandig en ook logisch dat gemeenten zich daarvoor laten adviseren door mensen van buiten de ivoren toren van het gemeentehuis. In Enschede zijn dat experts – vooral afkomstig uit de wereld van universiteit en hogeschool – op het gebied van ethiek en filosofie, techniek en computers, maatschappij en inwoners en het recht. Maar, zegt Verbeek daar direct bij, ethiek moet je niet alleen aan experts overlaten. Het is ook belangrijk daar de inwoners bij te betrekken. ‘Niet zoals vroeger, door ze op een inspraakavond de gelegenheid te geven iets te zeggen over een gemeentelijk plan, maar door ze al vroeg te betrekken bij de ethische reflecties op een voornemen van de gemeente. Dat hoort ook bij onze werkwijze.’

Codio

Dit voorjaar kwam de Universiteit Utrecht met een Code voor goed digitaal openbaar bestuur, kortweg Codio genoemd. Met die code geven overheidsorganisaties richting aan verantwoorde digitalisering en laten zij aan burgers en stakeholders weten waarop zij kunnen worden aangesproken. Het startpunt voor die code werd gevormd door drie fundamenten – democratie, rechtsstaat en bestuurskracht. Eerder, in 2018, bracht het Rathenau Instituut op verzoek van de VNG een essay uit met de titel Waardevol digitaliseren, bedoeld om de digitale transitie te duiden en lokaal bestuurders een handelingsperspectief te bieden.
Deze twee rapporten zijn belangrijke onderliggers voor de Ethische commissies die nu ontstaan. Zoals in Amersfoort, waar de publicatie van het Rathenau Instituut aan de basis ligt van de instelling van een Klankbordgroep Digitalisering & Ethiek, met inwoners die hun perspectief kunnen inbrengen met betrekking tot privacy en ethiek. De gemeente kan hiermee tot breder afgewogen besluiten komen, zo staat in het collegebesluit waarmee de klankbordgroep in het leven werd geroepen.

Wij hebben de waarheid ook niet in pacht

Lokaal platform

Amersfoort wil graag een slimme stad zijn, waar nieuwe technologieën worden ingezet om te werken aan de opgaven van de stad. En ook Amersfoort wil het perspectief van de inwoners betrekken bij de bestuurlijke besluitvorming.
Het toeval wilde dat al een jaar of twee geleden de gemeente werd benaderd door de inwonersgroep Power, een lokaal platform voor 55-plussers dat graag actief blijft in de samenleving. Janette van Dijk, programmamanager Smart City bij de gemeente Amersfoort: ‘Zij wilden op de hoogte blijven van de inzet van nieuwe digitale en technologische middelen en meedenken over de kansen die de verzamelde data voor de stad zouden bieden, maar ook over de schaduwzijden ervan. Het Rathenau Instituut had ook al gesteld dat je de nieuwe techniek samen met je inwoners, je bedrijven en je kennisinstellingen zou moeten ontwikkelen, alleen dan kan het succesvol zijn. Power wilde weten hoe de gemeente daar tegenaan keek.’
Van Dijk herinnert zich nog het eerste gesprek tussen de gemeente en Power. ‘Onze wethouder Fatma Koşer Kaya zei toen eerlijk dat wij de waarheid ook niet in pacht hebben en niet weten hoe de toekomst er precies uit zou zien, dus we wilden heel graag samenwerken.’

Andere invalshoeken

De voorkeur van de wethouder ging uit naar een divers samengestelde groep inwoners, niet alleen de ouderen. Van Dijk: ‘Power is heel waardevol, maar het kan niet zo zijn dat alleen 55-plussers meedenken. Juist de mening van jongeren is ook heel belangrijk. We hebben nu een groep van acht mensen die varieert in leeftijd en geslacht, maar helaas nog niet in migratieachtergrond. Dat is jammer, want we denken dat zij andere invalshoeken kunnen bieden bij verschillende onderwerpen.’
Een formeel adviesorgaan is de klankbordgroep niet. ‘Het komend jaar is een proefperiode waarin we de vrijheid houden dingen nog verder in te vullen. Zo zijn we uitgekomen bij onze participatieverordening die de instelling van een klankbordgroep mogelijk maakt. Het college heeft in zijn besluit wel opgenomen dat de raadgeving serieus wordt genomen, maar de status is wel wat losser dan een officieel adviesorgaan.’
In december vorig jaar organiseerde de VNG een digitale meet-up over het fenomeen van de Ethische commissies. Een van de sprekers was Philip Brey, hoogleraar Filosofie en ethiek van de technologie aan de Universiteit Twente. Hij benadrukte het verschil tussen ‘maatschappelijk geaccepteerd’ en ‘ethisch verantwoord’. Het eerste betekent: tegemoetkomen aan de belangen en bezwaren van maatschappelijke belanghebbenden, het tweede: tegemoetkomen aan ethische normen en waarden. Wat niet inhoudt dat maatschappelijke stakeholders geen gesprekspartner zijn als het over ethiek gaat. ‘Onderdeel van het maken van morele afwegingen is dat alle stakeholders worden gehoord, ook zij die niet kunnen aanschuiven, zoals toekomstige generaties, kinderen, zwakbegaafden, niet-taalvaardigen. Maar de discussie moet gaan over ethische normen en waarden, niet over belangen.’ Ethische commissies zijn volgens Brey voor gemeenten een instrument om aan deze opdracht invulling te geven.

Stadspanel

In Hilversum zijn niet, zoals in Enschede, de experts de belangrijkste factor binnen de Ethische Commissie, maar de inwoners: stakeholders bij uitstek. Daar is het Stadspanel Data al sinds eind februari 2020 actief. De gemeente had behoefte aan een onafhankelijk adviesorgaan vanwege de grote plannen die ze heeft in het kader van haar Smart City project. Het stadspanel is daar ook onderdeel van: tien Hilversummers die letten op dataveiligheid, privacy en inclusiviteit.
Voorzitter van het Stadspanel is Peter Kok, gepensioneerd bankier en nu gemiddeld twee dagen per week als vrijwilliger actief voor het Stadspanel Data. Hij vindt de ambitieuze doelstellingen van Smart City Hilversum prima, ‘maar het moet wel proportioneel zijn’. Kok gelooft heilig in het Hilversumse model van het stadspanel. ‘Wij kijken toch vanuit andere invalshoeken naar technologie dan wetenschappers. In ons team zitten ook twee mensen met een beperking, bijvoorbeeld. Representativiteit is ons doel, een doorsnee van de samenleving.’
Het Stadspanel verricht ‘heel veel werk’, zegt Kok. Dat schept ook verplichtingen voor de gemeente, die zal tijd moeten steken in het serieus bespreken van de adviezen. Daarvan zijn er tot nu toe vier uitgebracht. Het eerste ging over het reguleren van de verkeersdrukte en de snelheid in een laan die veel wordt gebruikt voor sluipverkeer. Het tweede en derde advies gingen over het gebruik van de druktemeter, later in combinatie met de avondklok die begin dit jaar gold vanwege corona. Ten slotte kwam er een advies over het gebruik van bodycams door boa’s. 

We nemen als gemeente steeds vaker beslissingen op basis van algoritmen

Datahonger

Er is, zegt Kok, bij veel gemeenten sprake van een enorme datahonger. Op zich is daar niks mis mee, waar het om gaat is hoe met alle data wordt omgegaan. ‘Wie heeft toegang, hoe lang worden ze bewaard en wie houdt toezicht? Governance is het sleutelwoord. Daarnaast is projectmanagement belangrijk. Neem de druktemeter. Prima instrument, maar de gemeente was vergeten geld te reserveren voor de communicatie. Dat is tunnelvisie, je kunt niet zo’n middel op je stad loslaten zonder daarover te communiceren. Dan is het goed als een panel als het onze kan bijsturen.’
Tot nu toe is het niet voorgekomen dat de leden van het panel het onderling oneens waren over een advies. Kok: ‘Afgesproken is dat er bij verschil van mening wordt gestemd, en als de stemmen staken beslist de voorzitter.’
Amersfoort zit daar anders in, zegt programmamanager Van Dijk: ‘In de klankbordgroep zitten verschillende mensen met verschillende perspectieven. Juist die zijn waardevol voor het college om te betrekken bij zijn oordeelsvorming en die kunnen dan uiteindelijk ook in de gemeenteraad worden meegewogen.’

Gemeenteraad

Komen de meeste Ethische commissies uit de kokers van de colleges, in Nijmegen nam de gemeenteraad het voortouw. Afgelopen voorjaar werd een motie van GroenLinks om ‘naar het voorbeeld van Enschede’ een Digitale Ethische Commissie in te stellen, raadsbreed aangenomen. ‘We nemen als gemeente steeds vaker beslissingen op basis van bijvoorbeeld algoritmen, terwijl dat niet altijd voldoende transparant gebeurt en er een risico is op discriminatie of het onheus gebruik van informatie’, zegt raadslid Joep Bos-Coenraad. ‘Raadsleden moeten belangrijke besluiten nemen, maar wij zijn geen experts. Dan is het goed als anderen daar door een specialistische bril naar hebben gekeken.’
Het wachten is nu op een voorstel van het college. Dan kan ook in Nijmegen een Digitale Ethische Commissie nog voor de jaarwisseling een feit zijn, hoopt Bos-Coenraad.