Kort na elkaar zijn twee boeken verschenen met duidelijke raakvlakken. Het eerste is de zeer leesbare handelseditie van het proefschrift waarop Willemijn van der Zwaard cum laude promoveerde aan Tilburg University en de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB). Zij onderzocht de risico’s op ‘institutionele vernedering’ in de verzorgingsstaat met een focus op de decentralisaties. Door de toeslagenaffaire hoef je niemand dat begrip institutionele vernedering meer uit te leggen: die affaire heeft schrijnend duidelijk gemaakt hoe je als burger vermalen kunt worden tussen de molens van de overheidsbureaucratie.

Van der Zwaard liet zich inspireren door het gedachtegoed van de filosoof Avishai Margalit over de fatsoenlijke samenleving. Maar ze is kritisch wanneer Margalit stelt dat de bureaucratie een waarborg is voor menselijke waardigheid en tegen vernedering. De rol van instituties zoals de verzorgingsstaat is niet per se positief, omdat ze het risico lopen van paternalisme, kilheid of verhulde liefdadigheid. Voor een praktijktoets liep Van der Zwaard mee met een Utrechts buurtteam. Ze beschrijft haar observaties daar in het kader van de drieslag mensbeeld, werkwijze en taakopvatting. 

Veldwerk

Na een analyse van landelijk en lokaal beleid doet ze verslag van haar etnografisch veldwerk en komt op basis daarvan tot de conclusie dat het evenwicht tussen fatsoen en vernedering precair is, ondanks alle goede bedoelingen. Ze ziet de medewerkers relatief veel ruimte nemen, maar daarmee lopen ze ook voortdurend tegen grenzen aan. Talig klopt het allemaal aardig (‘nabijheid’ ‘maatwerk’, ‘zelfredzaamheid’), maar de werkelijkheid is veelkleuriger en deels ook onvoorspelbaar. En er is altijd spanning tussen het werken mét en zonder aanzien des persoons (dat laatste vanwege bijvoorbeeld rechtsgelijkheid). In haar afsluitende beschouwing pleit ze dan ook voor meer reflectie vanuit etnografisch perspectief, observerend, zoekend en open, ook voor bestuurders en beleidsmakers, zodat zij zicht krijgen op de effecten van beleid en zich kunnen oefenen in bescheidenheid. 

Het diepere kijkje in de Utrechtse keuken maakt dit voor lokale bestuurders en beleidsadviseurs extra interessant. Voor politici, gewend om bij veronderstelde misstanden om hard ingrijpen te roepen, raadt ze zelfdisciplinering aan, als waarborg tegen de tragiek van goede bedoelingen en bij gebrek aan fundamentele reflectie op de grondslagen van de verzorgingsstaat. Die kan niet voor iedereen in gelijke mate menselijke waardigheid garanderen, maar moet wel het fatsoen nastreven om alle mensen in hun waarde te laten.

Menselijke maat

Het tweede boekje, De stofzuiger van Hanny van Thomas Kampen, gaat over de menselijke maat in de bijstand en sluit hier prima op aan. Kampen gaat in op vier schendingen van menselijke waardigheid: objectificatie (behandeld worden als nummer of dossier), stigmatisering (als profiteur of als fraudeur), uitsluiting en onderdrukking.

In feite is de bijstand nu te laag om van rond te kunnen komen en zodra er iets misgaat – dat kan ook iets kleins zijn – komen mensen in netelige problemen. Maar de overheid maakt die problemen door haar opstelling niet kleiner, bijvoorbeeld wanneer bijstandsgerechtigden een nieuwe koelkast geweigerd wordt, of wanneer de Hanny uit de titel eerst bij de sociale dienst moet komen demonstreren dat haar stofzuiger het niet meer doet, voor ze een nieuwe krijgt. Kampen geeft uitwegen aan en ook hoe je tunnelvisies in de uitvoering kunt voorkomen.

Klein maar fijn, dit boekje, en een prachtige aanvulling op het urgente boek van Willemijn van der Zwaard.