In de strijd tegen drugscriminaliteit grijpen burgemeesters steeds vaker naar het middel van woningsluiting, bleek onlangs uit onderzoek van de NOS en Omroep Brabant. Dat kan op basis van de Opiumwet, als in de woning drugs gevonden zijn en door de drugshandel of -productie de openbare orde en veiligheid in het geding komen. Daarbij wegen ze het algemeen belang af tegen de individuele belangen van de persoon wiens woning dicht moet, die vervolgens – soms met kinderen – binnen een week op straat komt te staan. Het is een lastige juridische balans. 
Sinds 2022 waren er bijna 350 rechterlijke uitspraken over het sluiten van woningen en bedrijfspanden vanwege drugs, aldus het onderzoek. Daarvan verloren gemeenten er ruim honderd. In zo’n vijftig gevallen vond de rechter het sluiten van een pand een onevenredig zware maatregel; in ruim dertig andere zaken oordeelde de rechter dat de openbare orde niet zodanig was verstoord dat een pand gesloten moest worden. Verder schort het volgens de rechter soms aan de juiste motivatie van de burgemeester. 
Burgemeester Jos Hessels van Echt-Susteren onderschrijft dat een woning- of bedrijfssluiting zorgvuldig moet plaatsvinden. Hij wijst er in een reactie wel op dat de meeste woningsluitingen niet voor de rechter komen. ‘Ik hoop dat burgemeesters nóg beter motiveren waarom ze een woning sluiten, maar zich niet laten afschrikken om dit instrument in te zetten om de veiligheid in hun woonwijken te garanderen,’ zegt hij.
Zelf is Hessels ook weleens teruggefloten door de rechter voor een woningsluiting. Hij spreekt van een ‘bestuurlijk ongemak’ en licht graag de juridische achtergrond hiervan toe. ‘Wat ik zie in de maatschappij is een tendens van individualisering. Het individualisme gaat overheersen ten koste van het collectiviteitsdenken, waarop het bestuursrecht zich baseert. En waarbinnen wij als burgemeesters opereren. Bestuursrecht heeft een andere insteek dan strafrecht, het gaat om het algemeen belang versus het individueel belang. Dat leidt er toe dat er door de rechterlijke macht andere afwegingen worden gemaakt.’

De bewoner wilde zelf geen beveiliging, dat was niet cool

Bandidos

Net als burgemeesters elders in het land heeft ook Hessels in zijn gemeente te maken met drugsoverlast. Hij sluit om die reden jaarlijks meerdere woningen. Worden daar vervolgens drugs gevonden, dan is zo’n besluit in principe onomstreden. Kort geleden nog werd er in een huis in Roosteren een hennepplantage met 601 planten ontdekt.
Anders ligt het als er wel overlast is, of een vermoeden van drugs- of wapenhandel bestaat, maar niks wordt gevonden. Woningsluiting is dan een stuk ingewikkelder. Dat was enkele jaren geleden het geval toen Hessels een woning in Nieuwstadt sloot vanwege geweldsincidenten. ‘In dit stadje woonde de president van de Nederlandse tak van de Bandidos. Binnen een week tijd was er twee keer een handgranaat voor de woning ontploft. De bewoner wilde zelf geen beveiliging, dat was niet cool.’ 
In het kader van het algemeen belang besloot Hessels om die woning te sluiten. ‘Ik wist dat ik mij juridisch gezien op het randje begaf en er misschien wel overheen ging. De zaak is nooit opgehelderd, waarschijnlijk waren het rivaliserende bendes die zich deden gelden. In dit geval heb ik mijn nek uitgestoken voor de buurt, voor het algemeen belang en heb ik een vrije interpretatie van de APV toegepast.’ De rechter zei vervolgens: ‘Ik kan het mij goed voorstellen, maar het is niet in overeenstemming met wetsartikel 174A van de gemeentewet. U had de woning niet mogen sluiten.’

Victoria

Artikel 174a van de Gemeentewet – ook wel aangeduid als de Wet Victoria – geeft een burgemeester de bevoegdheid om overlast tegen te gaan door middel van een woningsluiting. Het wetsartikel is, mede op basis van deze zaak in Nieuwstadt, per 1 januari 2024  aangepast. Kort gezegd kan een burgemeester onder de aangepaste Wet Victoria in meer gevallen zijn bevoegdheid tot sluiting van een woning inzetten. De burgemeester heeft nu de expliciete bevoegdheid om een woning te sluiten indien door (dreigend) ernstig geweld of het aantreffen van een wapen (zoals een handgranaat) de openbare orde rondom de woning ernstig wordt verstoord of daarvoor ernstige vrees bestaat.

Coffeeshops

De besluitvorming rond coffeeshops valt ook regelmatig onder de bestuurlijke ongemakken te scharen. ‘Als je kijkt naar de voorbeelden over zaken rondom de vergunning van de exploitatievergunning voor coffeeshops is er altijd sprake van het algemeen belang versus een individueel belang’, aldus Hessels. ‘Dat vergt een constante afweging van burgemeesters.’
Zo was er een casus in Roermond, waar twee coffeeshops in 2019 een tijdelijke exploitatievergunning kregen. Volgens de lokale APV mochten er maar twee coffeeshops in Roermond zijn gevestigd. De vergunningen waren dus schaars, en om andere aanbieders ook de kans te geven een shop uit te baten, werd de vergunning maar voor vijf jaar verlengd. De coffeeshops waren het daar niet mee eens, gingen in hoger beroep en wonnen dat. Pas bij de Raad van State werd de burgemeester in het gelijk gesteld.

Wapenbezit

Wapenbezit is volgens Hessels ook een onderwerp waarover juridisch makkelijk onenigheid kan ontstaan. ‘Als je hier in de gemeente een jongen van 14 jaar tegenkomt met een mes op zak, is hij naar alle waarschijnlijkheid op weg naar de scouting. Gebeurt dat in bepaalde wijken in Rotterdam, dan is het vaak een heel ander verhaal.’
Het bezit en gebruik van wapens, vooral steekwapens, zijn in verschillende gemeenten een groot probleem. Dit wapenbezit leidt tot veel geweldsincidenten, regelmatig met (zeer) jonge daders. Reden voor de betreffende gemeenten om een verbod in te willen stellen en zo aantasting van de openbare orde en veiligheid te voorkomen. 

Als burgemeester ben je steeds meer bezig met het bestrijden van misdaad

Bestuursrecht is bedoeld om de maatschappij bestuurlijk vorm te geven. Binnen die kaders moeten overheden werken. ‘Als burgemeester met het takenpakket openbare orde en veiligheid ben je echter steeds meer bezig met het bestrijden van misdaad. Er is duidelijk sprake van een verschuiving richting gemeente en burgemeester, door het vastlopen van de strafrechtketen als gevolg van grote capaciteitstekorten bij politie en justitie. Alle aandacht gaat naar de strijd tegen de georganiseerde misdaad, gemeenten zouden meer juridisch ondersteund moeten worden’, aldus Hessels.
Daarnaast is het volgens de burgemeester van Echt-Susteren van belang dat beslissers over voldoende kennis beschikken en die kennis ook op peil houden. ‘De VNG kan daar bij helpen, onder meer met de verschillende handreikingen’, zegt Hessels, die ook lid is van de commissie Bestuur en Veiligheid van de VNG.
Intussen maakt de Limburgse burgemeester zich zorgen over de veranderende samenleving. ‘De juridische vormgeving van de maatschappij is gebaseerd op bepaalde fatsoensnormen die nu grotendeels zijn verdwenen. Samen onze maatschappij maken, jezelf kunnen wegcijferen, het lijkt wel of je inzetten voor het algemeen belang niet meer wordt geaccepteerd. We houden nauwelijks nog rekening met elkaar.’
Daar wringt het volgens hem, want het bestuursrecht is niet toegesneden op de huidige individualisering in de maatschappij.

Extinction Rebellion

Hij wijst op de blokkades van de A12 in Den Haag door Extinction Rebellion. ‘Er zijn veel mensen opgepakt maar er wordt niemand vervolgd. Dat vind ik fout aan ons rechtssysteem. Je zin gaat langzamerhand over. Als burgemeester heb je volstrekt legitiem vanuit het bestuursrecht geopereerd, maar ook hier blijkt het recht van het individu sterker. We houden elkaar gegijzeld in allerlei juridische discussies, terwijl we geen meter verder komen.’
De oplossing ligt volgens hem in een terugkeer ‘naar een samenleving waarin we weer oog krijgen voor wat er om ons heen gebeurt’, zegt hij. ‘Mensen accepteren ­tegenwoordig geen nee meer. Voorheen was je het misschien niet eens met een bestuurlijk besluit, maar als er sprake was van een transparante procedure, legde je je er wel bij neer. Dat gebeurt niet meer. We hebben steeds vaker te maken met mondige burgers die ten koste van alles hun eigen gelijk willen halen. Ik zie dat als het failliet van onze maatschappij. De grote vraag is hoe we dat omdraaien. Gelukkig zie ik in onze gemeente nog wel veel saamhorigheid.’ 
Hessels blijft zich inzetten voor een maatschappij waarbij het algemeen belang vooropstaat. ‘Daarbij kijk ik hoe ik de toepassing van de wet kan oprekken met het oog op het veilig houden van de samenleving. Dat is mijn primaire taak. Ik ben daarbij nooit bang om procedures te verliezen.’