‘OM wil 9 jaar cel voor Marlon F. (39) voor “mensonterend” in prostitutie dwingen van tienermeisjes.’ ‘Waar blijft toch die sekswet?’ ‘Extreme arbeidsuitbuiting komt nog altijd voor, ook in Nederland.’ ‘Burgemeester geschokt over “moderne slaaf” bij bedrijf in Kamerik.’ 
Zomaar wat krantenkoppen van de afgelopen maanden, waarschijnlijk het topje van de ijsberg. Het toont niet alleen aan dat mensenhandel in verschillende verschijningsvormen in Nederland voorkomt, het laat ook zien hoe moeilijk uitbuiting is aan te pakken.

Onzichtbaar
Mensenhandel, het onder dwang uitbuiten van een ander, komt in verschillende gedaanten voor. Het kan gaan om arbeidsuitbuiting, seksuele uitbuiting, criminele uitbuiting of gedwongen orgaantransplantatie. De gemene deler is het verborgen, onzichtbare karakter. Slachtoffers durven zich maar mondjesmaat te melden, vaak omdat ze bedreigd of gechanteerd worden of zich schamen. Juist dat maakt de aanpak ervan zo enorm ingewikkeld.
De Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Conny Rijken, meldde onlangs nog dat er ‘meer lef en ambitie nodig is in de aanpak’ en dat er ‘nog het nodige is te verbeteren’. Sinds 2018 draait een landelijk programma onder regie van het ministerie van Justitie en Veiligheid: Samen tegen mensenhandel. Gemeenten spelen hierin ook een belangrijke rol en zijn verplicht een eigen beleid tegen mensenhandel te voeren.

Bewustwording 
In 2021 constateerde adviesbureau Significant Public in opdracht van de VNG echter dat ruim acht op de tien gemeenten nog onvoldoende zicht hadden op wat er zich aan mensenhandel afspeelde op hun grondgebied. Slechts een klein aantal (5 procent) had hiervoor toen specifiek beleid ontwikkeld. 
De VNG reageerde op de onderzoeksuitkomsten door in te zetten op bewustwording bij gemeenten over het fenomeen mensenhandel. Dit heeft z’n vruchten afgeworpen. Bij nieuw onderzoek van Significant Public dit voorjaar blijkt inmiddels twee derde van de gemeenten (iets van) beleid tegen mensenhandel te hebben. Reden voor de VNG om vanaf dit najaar gemeenten te stimuleren mensenhandel daadwerkelijk op de agenda te zetten en aan te pakken.

Lange adem
‘Papier is geduldig, maar nu is het tijd voor actie,’ zegt burgemeester Annette Bronsvoort van grensgemeente Oost Gelre. Bronsvoort is landelijk portefeuillehouder mensenhandel namens de VNG. ‘Wat is mijn rol als gemeente? Wat kunnen we doen? Hoe herken ik het? Hoe werken we samen? Heb ik mijn hulpverlening op orde? Daar begint het, voordat je beleid kunt maken. Nu de bewustwording is gegroeid, moet het gemeentelijk beleid handen en voeten krijgen.’ 

Er komt ook meer focus op seksuele en criminele uitbuiting

Daarbij geeft Bronsvoort aan dat de aanpak van mensenhandel een kwestie is van ‘een heel lange adem’. De verschillende verschijningsvormen, het grote aantal zorg- en veiligheidspartijen dat erbij is betrokken, maar vooral de onzichtbaarheid van de slachtoffers maken het tot een taai vraagstuk.
Zo is het aantal meldingen van slachtoffers tegen de verwachting in gedaald. In 2021 (de laatst beschikbare cijfers) lag dat aantal landelijk fors lager dan in 2019 en 2020. Ook waren er minder slachtoffers in beeld bij politie en het Openbaar Ministerie. ‘Een groot punt van zorg,’ zegt Bronsvoort. Het verminderde zicht op mensenhandel is verontrustend, zegt ook CoMensha, het landelijk coördinatiecentrum tegen mensenhandel. Er is sprake van een enorm dark number, slechts 1 op de 5,6 slachtoffers zou zich maar melden, schat de organisatie.

Klap
Westland is een van de gemeenten die recent beleid hebben gemaakt op mensenhandel. Het college van B en W hoeft er alleen nog een klap op te geven. Niet dat er tot nu toe niks gebeurde. Het grote aantal Midden- en Oost-Europese arbeidsmigranten (12.000-14.000 mensen) dat vooral in de lokale sierteelt werkt, vormt al jaren een verhoogd risico op arbeidsuitbuiting. Vaak hebben ze onvoldoende kennis van wet- en regelgeving en is er een afhankelijkheidsrelatie tussen werkgever en huisvesting.
De verhalen van malafide uitzendbureaus die de kwetsbare migranten voor een habbekrats aan het werk zetten en ze in groepjes in kleine, slecht onderhouden woningen huisvesten, zijn bekend. Gemeenten met veel arbeidsmigranten zullen, zolang het certificeringsstelsel uitzendbranche op zich laat wachten, hier zelf alert op moeten zijn. Westland zet bijvoorbeeld in op controles, heeft een informatiepunt ingesteld en richt zich op preventie.

Controles
‘Met het nieuwe beleid wordt deze aanpak aangescherpt’, zegt Sophie Abbink, beleidsmedewerker veiligheid en aandachtsfunctionaris mensenhandel bij de gemeente. ‘Naast de uitbuiting van migranten die in de sierteeltsector werken, komt er ook meer focus op seksuele en criminele uitbuiting.’
Momenteel voert bouw- en woningtoezicht in Westland al regelmatig controles uit op woningen van arbeidsmigranten en bezoekt de Arbeidsinspectie bedrijven. De controleurs zijn getraind om signalen van mensenhandel te herkennen. Als die er daadwerkelijk zijn, pakt de gemeente dit op en betrekt ze andere zorg- en veiligheidspartijen erbij. Abbink: ‘Dat gebeurde afgelopen zomer nog toen bij een controle bleek dat werknemers zwart werkten en het pand waar ze woonden niet voldeed aan de eisen.’
Over de omvang van arbeidsuitbuiting in de gemeente Westland durft Abbink geen uitspraken te doen, mede omdat de meldingen niet op één centraal punt binnenkomen.  Wel vindt ze dat de controles intensiever moeten. ‘We moeten veel meer achter de voordeur zien te komen. Wat gebeurt daar? Dat moet je weten om een goed beeld te krijgen.’

Arbeidsmigranten lopen in de sierteelt een verhoogd risico op arbeidsuitbuiting

Duitse inspectie
Ook de gemeente Oost Gelre van burgemeester Bronsvoort zet in op controles om arbeidsuitbuiting op het spoor te komen. Als grensgemeente met een groot buitengebied heeft ze hiervoor samenwerking gezocht met Duitsland. Oost Gelre telt enkele grote bedrijven waar veel arbeidsmigranten werken, die net over de grens wonen omdat daar grotere wooncomplexen zijn waar uitzendbureaus ze huisvesten.
‘In coronatijd is duidelijk geworden hoe slecht de positie van sommige arbeidsmigranten is,’ zegt Bronsvoort. ‘In Oost Gelre werd de vleesverwerkingsfabriek een week stilgelegd wegens alle besmettingen onder het personeel. Toen zijn de Duitsers de woningen gaan controleren en werden de slechte woon- en leefomstandigheden van de migranten ineens zichtbaar.’
Vervolgens is, met behulp van Europese subsidie, een gezamenlijk programma opgezet met de Kreis Borken, de Euregio en de gemeente Enschede. Daarbij is afgesproken om twee keer per jaar een bestuurlijk rondetafelgesprek te organiseren met alle betrokken partijen. Daar komen verschillende vragen aan bod, zegt Bronsvoort. ‘Hoeveel arbeidsmigranten zijn er? Waar zien we toename? Hoe werken en wonen ze? Ook gaat onze Arbeidsinspectie mee op controle in Duitsland, om te kijken hoe de migranten zijn gehuisvest en of de uitzendbureaus ze genoeg betalen.’
De situatie is sinds de samenwerking echt verbeterd, ‘maar het probleem is nog lang niet weg’, zegt Bronsvoort. ‘Oost Gelre is landelijk gezien misschien geen koploper als het om de aanpak van mensenhandel gaat, maar we werken er wel actief aan, ook door de verbinding te zoeken met zorg- en veiligheidspartijen.’

‘Een wereld te winnen’
Vanuit haar VNG-rol adviseert Bronsvoort andere gemeenten om ook gerichte controles uit te voeren bij vermoedens van arbeidsuitbuiting. ‘Ga naar je bedrijventerreinen, kijk wat daar allemaal gebeurt. Daarnaast is het bijvoorbeeld belangrijk dat baliepersoneel wordt getraind om signalen van mensenhandel te herkennen.’
Verschillende gemeenten en regio’s doen dit al met succes, zoals Aalsmeer, Rotterdam, Zeeland en Noord-Brabant. Andere gemeenten koppelen acties aan de Europese dag tegen Mensenhandel op 18 oktober, openen meldpunten of passen in de algemene politieverordening de prostitutieleeftijd aan van 18 naar 21 jaar. Desondanks is er nog ‘een wereld te winnen’.
Ondanks dat mensenhandel als groot maatschappelijk probleem wordt erkend, komt het niet vanzelfsprekend op alle agenda’s. Zo dreigde het onderwerp recent nog van de landelijke veiligheidsagenda af te vallen. Bronsvoort: ‘Gelukkig heeft het demissionaire kabinet er in zijn laatste begroting toch geld voor vrijgemaakt. Het draait echter om meer dan geld, zoals de schaarse capaciteit bij politie, OM en andere instanties. Daarom moeten we in brede zin aandacht blijven vragen voor mensenhandel, we zijn er nog lang niet. Ik ben zeker niet somber, maar het is van groot belang dat we de verhalen van de slachtoffers blijven vertellen, laten zien hoe diep mensenhandel ingrijpt en levens volkomen ontwricht.