In een kadertje op pagina 51 van het Nationaal Actieplan Mensenrechten 2020 worden ze genoemd, haast terloops: de elf Nederlandse shelter cities. Het zijn steden waar mensenrechtenverdedigers die in hun eigen land hun werk niet goed kunnen doen, gedurende drie maanden onderdak krijgen om hun werk op een rustige en veilige manier te kunnen doen – zonder angst dat de politie elk moment op de stoep kan staan. In het Actieplan worden ze genoemd als voorbeeld hoe gemeenten zich profileren als mensenrechtenstad.

Een van die shelter cities is Middelburg. Toen Harald Bergmann daar burgemeester werd, in 2012, had hij er nog nooit van gehoord. Sterker nog, hij was niet eens zo bezig met het thema mensenrechten. In Albrandswaard, zijn vorige post, stond het niet op de agenda. Mensenrechten, die speelden vooral in Afrika en Latijns-Amerika, was de gedachte. Nederland had z’n zaakjes redelijk op orde. Bergmann, nu: ‘Ik zat, net als de meeste bestuurders, in een cocon. Dat veranderde toen ik in Middelburg kwam.’
Die gemeente nam in 2010 en 2011 al moties aan over mensenrechten die sindsdien de basis vormen voor het lokale beleid. In de stad worden bovendien, afwisselend met New York, elke twee jaar de Four Freedoms Awards uitgereikt aan mannen, vrouwen en organisaties die op inspirerende wijze invulling geven aan de Vier Vrijheden van Franklin D. Roosevelt: vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijwaring van gebrek en vrijwaring van vrees. 

Verrast

‘Ik was verrast door wat er allemaal in Middelburg gebeurde en ik ben me er meer in gaan verdiepen’, zegt Bergmann. ‘En toen er nieuwe posities binnen de VNG werden verdeeld, vond ik dat de commissie Europa en Internationaal wel een bijdrage uit Middelburg kon gebruiken. Juist op het thema mensenrechten kon ik een rol spelen, dus ik wilde wel in het Congres. Dat is gelukt.’
Het Congres, dat is het Congres van Lokale en Regionale Overheden van de Raad van Europa, waarvan nagenoeg alle Europese landen lid zijn. Een van 
de belangrijkste producten van de Raad is het Europees verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM).

‘Ik was verrast door wat er allemaal in Middelburg gebeurde’

Boegbeeld

Bergmann is nu voor het Congres thematisch woordvoerder mensenrechten en namens de VNG ook het boegbeeld op dit dossier. Dat veel gemeentebestuurders de mensenrechten niet op het netvlies hebben, wil niet zeggen dat ze er niet mee bezig zijn, zegt hij. Neem de toegankelijkheid van stembureaus tijdens verkiezingen. Dat mensen met een beperking volwaardig moeten kunnen meedoen, is ook een mensenrecht. ‘Een stembureau toegankelijk maken, daar is geen nieuw beleid voor nodig. In Middelburg hebben we bij de laatste verkiezingen mensen met een beperking gevraagd mee te lopen, om te kijken welke problemen zij tegenkomen bij stembureaus. Zij kijken daar met een andere bril naar dan ik of onze medewerkers. Soms ging het om kleine, praktische zaken, te klein om een gebouw aan te passen. Dus zorgden wij ervoor dat op de verkiezingsdag iemand aanwezig was om de deur open te houden voor mensen in een rolstoel. Invulling geven aan zoiets als toegankelijkheid hoeft niet altijd ingewikkeld te zijn.’

Bergmann is blij met het Nationale Actieplan Mensenrechten 2020 dat in december uitkwam. Daarin staat onder meer de ambitie van de VNG, dat eind 2021 90 procent van de gemeenten op de hoogte is van het VN-verdrag Handicap en dat driekwart van de gemeenten dan een lokale inclusieagenda heeft, of daar actief aan werkt. 

Overheidsbreed

Gemeenten moeten dus aan de bak, de komende tijd. ‘Dat doen we al lang’, zegt Bergmann. ‘Alleen, we hebben het nooit zo benoemd. Waar ik blij mee ben, is dat het thema nu overheidsbreed wordt opgepakt. Mensenrechten zijn niet langer een ding van BZK, maar van alle departementen. Er vindt meer afstemming plaats, maar het zijn veelal de gemeenten die het moeten uitvoeren. Daar zullen we dus met het kabinet over in gesprek moeten. Wat betekent dit voor ons? Het is wel leuk om iets over het land uit te storten, maar zo werkt het natuurlijk niet. Wat ik nog mis, is het gesprek met de samenleving. Het Actieplan is nu een stuk van de overheid, het moet een stuk van de overheden en de samenleving worden.’

Hoe lokaal invulling wordt gegeven aan de mensenrechten, zal per gemeente verschillen, denkt Bergmann. ‘Dat is ook helemaal niet erg. De een lost het zus op, de ander zo. Waar het om gaat, is dat we laten zien dat we ermee bezig zijn, niet alleen binnen de gemeente maar vooral in samenwerking met de samenleving.’

Rechter

Soms komen de mensenrechten in een onverwachte context in het nieuws. Urgenda beriep zich bij haar klimaatzaak tegen de Staat op het EVRM – de Staat zou niet genoeg doen om het recht op leven en het recht op bescherming van het gezin te garanderen – en kreeg daarin steun van de Hoge Raad. Zet de Urgenda-zaak de deur niet open voor anderen om, als een mensenrecht in het geding is, naar de rechter te stappen? Veel kinderen gaan niet naar school omdat er geen geschikte plek voor hen is. Kunnen ouders van deze ‘thuiszitters’ met een beroep op het recht op onderwijs ook via de rechter hun gelijk halen?
Bergmann: ‘Als gemeente hebben wij de opdracht om te kijken wat we eraan hebben gedaan om ervoor te zorgen dat dit soort dingen niet kan gebeuren. En als het wel gebeurt, welke oplossingen hebben we dan? Daarvoor moeten we ook het gesprek met het onderwijs aangaan. Wat was de oorzaak, lag het aan de school of aan de situatie thuis en hoe kunnen we er vervolgens voor zorgen dat het kind wel naar school kan?’

Hij pakt een boekje uit de kast: Human Rights Handbook for local and regional authorities. Dit product van het Congres van de Raad van Europa, met handvatten voor gemeenten om werk te maken van mensenrechten, was een initiatief van Bergmann. Het zou, zegt hij, niet mogen ontbreken op het bureau van gemeenteambtenaren. ‘Het is een middel om dingen in gang te zetten. Helaas is er nog geen Nederlandse vertaling. Ik probeer dat wel voor elkaar te krijgen, maar er is nog geen financiering voor.’

Een tweede deel is in de maak, dat zal inzoomen op de sociale rechten. En dat sluit dan weer mooi aan bij het Nationaal Actieplan, constateert Bergmann.