Als oud-politievrouw heeft burgemeester Lieke Sievers van Edam-Volendam de nodige ervaring in het veiligheidsdomein. Veiligheid, weet ze, zit niet alleen in het bestrijden van onveiligheid, maar ook in het scheppen van de juiste voorwaarden om de samenleving zelf in staat te stellen de schouders eronder te zetten. Dat is meer dan preventie. ‘Het is belangrijk dat we als openbaar bestuur, samen met onder meer de hulpdiensten, zorginstellingen, justitie en het gemeentelijk apparaat, doen wat een samenleving gezond en veilig houdt. Dat is meer dan alleen de norm stellen, handhaven en straffen.’

Sievers geeft een voorbeeld uit Utrecht, waar ze werkte als districtschef bij de politie. ‘De wijkagent van een van de volkswijken kreeg het voor elkaar om met een aantal moeders die hij sprak bij de zandbak een beweging op gang te brengen. Daarbij hield iedereen weer de straat voor de eigen voordeur schoon en gingen ouders ook weer een beetje op elkaar en op de omgeving letten. Dat voorkomt dat er een hoop ellende ontstaat in een wijk. Vervolgens kreeg de wijkagent eerder signalen waardoor hij vroegtijdig kon ingrijpen. Op zo’n manier voorkom je niet alleen individuele onveiligheid, maar vergroot je ook het woonplezier en de sociale cohesie. Alleen al omdat de kinderen op straat kunnen spelen zonder dat ze in gebroken bierflesjes trappen.’

Het bevorderen van burgerschap is te veel ondergesneeuwd?
‘Het komt nu weer een beetje in zwang. Burgerschap betekent dat je als inwoner niet alleen maar aanspraak maakt op je mensenrechten en daarmee op wat de overheid voor je kan doen. Nee, burgers mogen ook van elkaar wat verwachten. Naast burgerrechten staan ook burgerplichten. Die zijn naar de achtergrond verdwenen. Mensen horen naar elkaar om te kijken, zodat het een beetje leuk blijft in de buurt. De overheid kan daar de condities voor scheppen en stimuleren dat mensen op een normale manier met elkaar omgaan. Kijk als we het over veiligheid hebben bijvoorbeeld naar grote evenementen zoals de voetbalwedstrijd tussen Feyenoord en Ajax. Blijkbaar is het aan de overheid om te zorgen dat die in goede banen wordt geleid. Het is maar een relatief kleine groep die bij zo’n wedstrijd amok maakt. Waarom is er niet een familielid dat daar wat van zegt? Het zou me een lief ding waard zijn als we elkaar als burger weer op dit soort gedrag zouden aanspreken.’ 

Burgers mogen ook van elkaar wat verwachten

Waar zijn we dat verloren?
‘Het is een optelsom van heel verschillende factoren. Na de oorlog werd de verzorgingsstaat opgebouwd, met een grote rol voor de overheid. Onder het neo­liberalisme zijn veel overheidstaken naar de markt gegaan en verzakelijkt, terwijl de burger daar juist een taak voor de overheid ziet. En onder het new public management werd meer gestuurd op kwantiteit. In die tijd leidden de aanslagen op de Twin Towers tot een hoop zorgen over onveiligheid. Nu is er de digitalisering, die de individualisering verder heeft versterkt.
‘We hebben bij al die ontwikkelingen onvoldoende nagedacht over de totale betekenis ervan voor de samenleving. Daar is behoefte aan. Ik ben blij dat de VNG is begonnen met een denktank om te kijken naar 2040. Die visie mis ik op rijksniveau. We moeten echt veel meer doen dan alleen pleisters plakken.’

Als het gaat om veiligheid, welke aspecten moeten in die visie op 2040 dan worden meegenomen?
‘Dan gaat het in de eerste plaats om de herwaardering van de versterking van de leefbaarheid en veiligheid, en om de eigen rol van de samenleving daarin. Daarvoor zal de verhouding tussen het openbaar bestuur en de justitiële partijen in het veiligheidsdomein in balans moeten worden gebracht, met name op nationaal niveau. Ook zie ik een samenhang tussen de toepassing van de technologie en de manier waarop de overheid is georganiseerd. Onze techniek kent onbegrensde mogelijkheden, maar de overheid is nog ouderwets gestructureerd in lagen en kolommen. Nieuwe technologieën maken het mogelijk om veel meer integraal naar veiligheid te kijken, maar dat doen we te weinig. We vinden het bijvoorbeeld moeilijk om informatie met elkaar te delen, omdat we bang zijn de privacywet AVG te overtreden. Die wet is echter niet bedoeld om informatiedeling onmogelijk te maken, maar om dat zorgvuldig te doen. We kunnen het echt makkelijker maken door informatie beter te ontsluiten.’

Het is blijkbaar genormaliseerd om drugs te gebruiken

U heeft eerder gezegd dat de politie te repressief is geworden. Kunt u dat toelichten?
‘Neem het Utrechtse voorbeeld van die wijkagent. De basisteams van de politie zouden heel goed in staat moeten zijn om die signaleringsfunctie te vervullen. Niet alleen waar het gaat om de veiligheid, maar om alle aspecten van de samenleving. Hoe voorkomen we dat jonge jongens bijvoorbeeld als uithaler aan de slag gaan in de Rotterdamse haven? Daar moeten we veel meer op investeren. De politie is met 65.000 mensen de grootste overheidswerkgever van Nederland. Er is voor gekozen om meer specialistische teams in te richten en om de landelijke eenheid te versterken. Maar door de capaciteit aan de voorkant juist te vergroten, in plaats van alleen maar achter zware criminelen aan te gaan, kunnen we voorkomen dat jongeren de criminaliteit ingaan. Natuurlijk is het ook belangrijk om de deur aan de achterkant dicht te houden. Maar de nationalisering van de politie en het onderbrengen ervan bij het ministerie van Justitie en Veiligheid heeft gestimuleerd dat de repressieve aanpak dominant is geworden. De politie heeft altijd een tweeledige taak gehad: het schild en het zwaard. Ik weet dat heel veel politiemensen ook graag die maatschappelijke hulp willen bieden.’

De ondermijnende criminaliteit is groot: drugshandel, bedreigingen, liquidaties.
‘De drugscriminaliteit is een groot probleem. Maar zolang de vraag naar drugs in de samenleving groot is, blijft het politie en justitie heel veel capaciteit kosten. We moeten echt proberen in te grijpen in die enorme vraag. We zien dat er op feestjes, bij evenementen en zelfs op bedrijven en kantoren geslikt en gesnoven wordt. Het is blijkbaar genormaliseerd om te gebruiken. Dan is het dweilen met de kraan open. Dan kom ik toch weer op het burgerschap: hoeveel ouders hebben hier nog het gesprek over met hun kinderen, en hoeveel vrienden bespreken dit met elkaar?’

Veel politiemensen willen ook graag maatschappelijke hulp bieden

Wat kunt u hier als burgemeester aan doen?
‘In 2018 zijn we hier gestart met het programma LEF, gebaseerd op het IJslandse model voor een gerichte aanpak van alcohol en drugs onder jongeren. Dat programma stimuleert jongeren om gezondere keuzes te maken. We geven voorlichting, zorgen voor alternatieve activiteiten en betrekken de ouders erbij. We kunnen de gevolgen meten bij een schaduwgemeente. Het programma heeft ertoe geleid dat de leeftijd waarop jongeren met alcohol begonnen, omhoogging. We zien nu nog dat die jongeren minder drinken dan leeftijdsgenoten in de schaduwgemeente. Door covid zijn we helaas weer terug op het niveau van voor het programma. We zien dat jongeren veel meer thuis zijn gaan drinken, en dat ze minder geremd werden. Niet alle ouders wisten hoe ze grenzen moesten stellen. Andere jongeren hebben sinds corona meer mentale problemen ervaren. Ook hier geldt dus: het kortetermijndenken en de eenzijdige benadering hebben geprevaleerd: hoe dempen we het virus? We merken nu de langetermijngevolgen. We zijn jongeren kwijtgeraakt, de eenzaamheid is toegenomen en de polarisatie versterkt. Mensen hebben bijvoorbeeld begrafenissen van dierbaren moeten missen. Dat veroorzaakt sociaalpsychologische effecten die nog lang kunnen doorwerken. Mensen hebben het gevoel dat hen iets ontnomen is. Dat maakt hen onzeker en opstandig. Als samenleving moeten we ervoor zorgen dat die mensen niet wegglijden.’