Vast in dienst bij een gemeente, met alle rechtszekerheid die daarbij hoort, maar dan wel werken aan boeiende inhoudelijke opdrachten bij andere lokale overheden of de provincie. Wie vindt dat nu geen goed idee? Het mes snijdt bovendien aan twee kanten, want dit delen van kennis en expertise komt zowel de werknemers als de opdrachtgevers ten goede.
‘Dat is precies waarom de deelnemers aan de Fryske Flekspool zo enthousiast zijn’, zegt John Haitsma. Hij is een van die flexwerkers en tevens mede­oprichter van deze pool. Naast Haitsma, die in dienst is van de provincie Fryslân, werken zeven andere projectleiders aan opdrachten bij de provincie, de gemeenten Leeuwarden en Súdwest-Fryslân en Wetterskip Fryslân. ‘De flexpool biedt ons nieuwe kansen, afwisseling en meer perspectief.’

Versterken deskundigheid
Onderzoeker Adriaan de Jonge van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) is de auteur van de publicatie Deskundigheid onder druk. Inzichten uit de gemeentelijke praktijk. Ook daar kwam onder meer uit naar voren dat het delen van kennis en expertise kan bijdragen aan het versterken van deskundigheid bij gemeenten. De Jonge sprak voor zijn onderzoek met achttien gemeentesecretarissen en andere spelers uit het lokaal bestuur, zoals de VNG en de Wethoudersvereniging.
‘Deskundigheid is om te beginnen geen gemakkelijk meetbaar begrip. Voor elk beleidsterrein of functie betekent het weer iets anders’, zegt hij. Op basis van zijn onderzoek valt niet te concluderen dat er een tekort aan deskundigheid bestaat bij gemeenten. Wel wordt uit het onderzoek duidelijk dat gemeenten voor grote uitdagingen staan om deskundigheid in huis te halen en te houden en dat ze daarbij stuiten op knelpunten.

De flexpool biedt ons nieuwe kansen, afwisseling en meer perspectief

Dat heeft volgens De Jonge te maken met de specifieke kennis die nodig is voor de ingewikkelde maatschappelijke opgaven in combinatie met krapte op de arbeidsmarkt. Gemeenten zijn daarnaast niet alleen op zoek naar inhoudelijke expertise bij potentiële werknemers. Deze mensen moeten ook over vaardigheden beschikken als het aansturen van commerciële partijen, de regie voeren over samenwerkingsconstructies en kunnen luisteren naar burgers. En dan bij voorkeur ook al in het bezit zijn van de klassieke ambtelijke competenties, zo staat in het onderzoeksrapport.
Het lijkt een zoektocht naar het schaap met de vijf poten en het lukt gemeenten daarom vaak moeilijk om mensen met al deze kwaliteiten in huis te halen. Althans, als ambtenaar in vaste dienst.

Nieuwe taken
Wat voor deskundigheid zoeken gemeenten vooral? In de grote actuele maatschappelijke opgaven, zoals de woningbouw, spelen ook de lokale overheden een belangrijke rol. Daarnaast hebben de gemeenten de afgelopen tien jaar volgens De Jonge al veel nieuwe taken gekregen, met name in het sociaal domein.
Voor het uitvoeren van al die taken is deskundigheid nodig. De pijn zit nu vooral bij het ruimtelijk domein, zo blijkt uit het onderzoek. Kennis en kunde blijken moeilijk in huis te halen om de energietransitie, de stikstofproblematiek en de vastgelopen woningmarkt lokaal vlot te trekken.
‘De gemeentesecretarissen die ik voor dit paper heb gesproken, gaven allemaal het ruimtelijk domein als belangrijk voorbeeld. Vooral hierin ervaren ze een groot tekort aan kwalitatief goede arbeidskrachten, wat hun ambities in gevaar kan brengen.’
Schaal speelt hierbij ook een rol. ‘Bij kleine en middelgrote gemeenten zijn de problemen urgenter, zeker bij het aantrekken van specifieke deskundigheid’, concludeerde De Jonge. ‘Tegen de achtergrond van de huidige arbeidsmarktkrapte bieden kleine gemeenten meestal een lager salaris en minder interne doorstroommogelijkheden. Mensen hebben weinig groeimogelijkheden en vertrekken weer sneller dan bij grote gemeenten. Die beschikken vaker over een robuustere organisatie en hebben zelf meer expertise in huis op de verschillende beleidsterreinen.’

Engagement
Bij het aantrekken van geschikte arbeidskrachten ondervinden gemeenten bovendien sterke concurrentie, vooral van de rijksoverheid. Dat heeft volgens De Jonge naast salariëring en doorstroomkansen ook deels met imago en onwetendheid te maken. Werken bij het rijk wordt volgens hem toch als prestigieuzer beschouwd dan werken bij gemeenten. De gemeentesecretarissen die hij sprak, zijn zich daar ook bewust van. ‘Ze vonden het belangrijk om uit te dragen hoe leuk en bijzonder het is om in het lokaal bestuur te werken.’

De overheden zijn blij met de extra handjes

Om jong talent te enthousiasmeren voor een baan bij een gemeente, zou het goed zijn om hun maatschappelijke engagement aan te spreken, denkt De Jonge. ‘Jonge ambtenaren zijn vaak gemotiveerd om bij te dragen aan de samenleving, maar weten niet altijd wat je allemaal kunt doen en bereiken bij een gemeente.’
Waar het echt niet lukt om de juiste gekwalificeerde mensen aan te trekken, grijpen gemeenten naar de inhuur van externen. ‘De specifieke kennis of ervaring die externen meenemen kunnen een verrijking zijn, maar kunnen ook leiden tot uitholling van de eigen deskundigheid’, aldus De Jonge. ‘De gemeentesecretarissen hadden er gemengde gevoelens over.’
Wel was er breed gedeelde frustratie over het tijdelijke karakter van de inhuur. ‘Het is erg lastig de kennis die externen meebrengen te borgen in de organisatie. De bottleneck is daarnaast dat externen niet altijd goed in staat blijken hun kennis te vertalen naar de lokale context.’
De Jonge benadrukt dat zijn paper geen officieel advies bevat over hoe gemeenten meer deskundigheid in huis kunnen halen en houden. Wel constateert hij dat gemeenten hun krachten meer zouden kunnen bundelen, in plaats van het alleen te blijven proberen.
Hij verwijst daarbij naar verschillende regionale initiatieven, zoals het Drentse Flexteam Warmtetransitie, dat voortkwam uit krapte bij individuele gemeenten. Projectleiders van de provincie Drenthe voeren tijdelijke opdrachten uit bij gemeenten die behoefte hebben aan hun expertise. Vanuit de provincie Noord-Brabant is er ook een dergelijk initiatief van uitwisseling van ervaren mensen binnen het ruimtelijk domein. ‘De overheden zijn blij met de extra handjes, en bovendien blijft de kennis behouden binnen het lokaal bestuur en de regio. De eerste ervaringen zijn positief en veelbelovend.’

Flexwerken
‘Het mooie aan deze regionale initiatieven is dat je ook nieuwe mensen naar de overheid trekt, omdat je meer dynamiek en groeimogelijkheden kunt bieden’, voegt Haitsma van de Fryske Flekspool hier aan toe. ‘Uiteindelijk hebben wij in Friesland twee krachten intern gevonden en er zes uit de markt gehaald. Die zijn vervolgens verdeeld over de vier organisaties. Zij werken afwisselend aan kortlopende opdrachten op verschillende plekken.’
Naast zijn rol in de staf werkt Haitsma momenteel als flexibele programmaregisseur van het samenwerkingsverband De Friese Aanpak. ‘Hierbij zijn alle Friese overheden betrokken en proberen we samenwerking te stimuleren. Het samenwerken via flexibele pools zie ik echt als de toekomst voor de overheid. Iedereen is op de arbeidsmarkt op zoek naar dezelfde mensen en probeert ze vervolgens krampachtig vast te houden. Zowel het werven als vasthouden lukt veel beter als je flexibiliteit biedt, zoals die van de Fryske Flekspool.’

Vooravond
Gemeenten staan volgens hem dan ook aan de vooravond van de oprichting van veel meer flexibele en specialistische pools. Haitsma maakt nog wel een kanttekening. ‘Het functioneren van zo’n flexibele pool staat of valt wel met directies die het idee omarmen en lef tonen om het van de grond te krijgen,’ zegt hij.
Uitwisseling van kennis tussen rijks- en gemeenteambtenaren stimuleren, is nog een andere suggestie van onderzoeker De Jonge. ‘Het rijk zou zelf meer kennis moeten hebben van de lokale praktijk, om te kunnen zien hoe landelijk beleid daar landt. Laat rijksambtenaren eens met opdrachten aan de slag gaan bij gemeenten.’
Hij denkt daarbij dan bijvoorbeeld aan detacheringen of duofuncties, waarbij mensen tegelijkertijd bij het rijk en een gemeente werken aan hetzelfde onderwerp. ‘Hiervoor bestaat best interesse en enthousiasme van beide kanten, vooral bij jonge ambtenaren.’

Enig optimisme
De Jonge stelt dat er zeker reden is tot zorg over een tekort aan specifieke deskundigheid bij de lokale overheid. ‘Wel wil ik daarbij benadrukken dat er natuurlijk al veel getalenteerde en gemotiveerde mensen werken. Er is dan ook zeker reden voor enig optimisme. Het is immers best bijzonder wat gemeenten nu al wel bereiken, gezien de omstandigheden op de arbeidsmarkt en de landelijke eisen die aan hen worden gesteld op vele vlakken.’