Onacceptabel. Zo noemt Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme (NCDR) Rabin Baldewsingh het, dat twee derde van de Nederlandse gemeenten geen actief antidiscriminatiebeleid voert, zoals in december bleek uit onderzoek van het Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS) en Movisie. Het moet namelijk wel: de Wet gemeentelijke antidiscriminatievoorzieningen (Wga) verplicht gemeenten om te voorzien in een onafhankelijk meldpunt waar inwoners terechtkunnen. Daarnaast moeten gemeenten lokaal beleid opzetten om discriminatie en racisme tegen te gaan. 
Het onderzoek van KIS en Movisie laat zien dat slechts één op de drie gemeenten daar vorig jaar aan voldeed. ‘Juist in een polariserende samenleving moet je discriminatie en racisme aanpakken’, stelt Baldewsingh. ‘De sociale veiligheid is in het geding als je mensen buitensluit op grond van geaardheid, huidskleur, beperking enzovoort.’ 
De Nationaal Coördinator hekelt de ‘luiheid van gemeenten’ op dit thema en vindt dat de VNG te weinig onderneemt om te stimuleren dat gemeenten ermee aan de slag gaan. ‘In coalitieakkoorden lees ik al jaren prachtige beloftes. Is men eenmaal aan de macht, dan wordt geen enkele daarvan ingelost.’ Wat de regeringscommissaris betreft, is het tijd dat het rijk ingrijpt.

Juist in een polariserende samenleving moet je discriminatie en racisme aanpakken

Kleinere gemeenten

Vooral de kleinere gemeenten hebben geen lokaal antidiscriminatiebeleid, zo blijkt uit het onderzoek. Vanwege gebrek aan capaciteit of politiek draagvlak. De samenleving zelf draagt de verantwoordelijkheid om discriminatie tegen te gaan, is dan de gedachte, of de landelijke overheid moet het beleid maar vormgeven. Als gemeenten wél beleid hebben, gaat het vaak om het tegengaan van racisme en lhbti+-discriminatie. Discriminatie vanwege een handicap of leeftijd krijgt minder aandacht. 
Het merendeel van de gemeenten dat beleid tegen discriminatie voert, doet dit met een antidiscriminatievoorziening. Zo’n ADV gaat aan de slag met meldingen, organiseert voorlichtingen, promoot gelijkwaardigheid en wederzijds respect via campagnes en helpt organisaties om discriminatie tegen te gaan. Meestal gaat het dan om plekken als het onderwijs, sportverenigingen of de arbeidsmarkt. Nare online situaties worden nog weinig opgepakt. 

Aangiftebereidheid

Tûmba, het kenniscentrum discriminatie en diversiteit Fryslân, is zo’n ADV. De organisatie voert voor alle Friese gemeenten de Wga uit en zorgt voor Leeuwarden daarnaast ook voor preventie.
Tûmba onderhoudt contact met de ambtenaren van de Friese gemeenten en vanwege de uitgebreidere taak in Leeuwarden ook met de wethouders daar. 
Directeur Mirka Antolović-Tipurić: ‘Met politie en justitie werken we samen. Zo’n drie tot vijf keer per jaar bespreken we casussen om te leren op welke manier we de aangiftebereidheid vergroten. Want die is laag, doordat de politie bijvoorbeeld niet doorvraagt of iemand is mishandeld vanwege zijn geaardheid of huidskleur; zich onvoldoende realiseert dat een burenruzie is ontaard in racisme of omdat het Openbaar Ministerie niet herkent dat er sprake is van discriminatie.’ 
Verder kunnen melders bij Tûmba terecht, maar: ‘Wij zullen nooit zeggen dat iets discriminatie is. Dat oordeel laten we over aan de rechter. We helpen inwoners met welke stappen ze kunnen nemen. Dat hoeft overigens niet per se de rechtsgang te zijn, vaak verheldert een gesprek tussen twee partijen een boel en kun je daarna met elkaar verder.’
Daarnaast stuurt Tûmba regelmatig een opiniestuk in als daar aanleiding toe is. ‘Zodra er iets gebeurt in de wereld op dit vlak, springen we erop in met duiding en voorlichting. En soms vragen gemeenten ons actief zelf, bijvoorbeeld als ze iets willen op het gebied van diversiteit of inclusie.
‘Zo kwam ik eens bij een politietop en bracht direct mijn ongemakkelijke observatie ter sprake: van de zes waren er vijf man, wit en hetero. “Wij kijken vooral naar kwaliteit”, was de verklaring. “Oh, hebben alleen witte mannen kwaliteit?” vroeg ik vriendelijk. Dat was even slikken voor ze.’

Vijf in bedrijf

Voor diversiteitsvraagstukken ontwikkelde Tûmba naar gelijkenis van de Schijf van Vijf voor gezonde voeding, de ‘Vijf in Bedrijf’ om verschillende mensen aan het werk te krijgen én te houden binnen organisaties. ‘Werving en selectie is één, maar wil je personeel behouden, dan is het zaak om te schaven aan de cultuur en onderlinge omgang binnen je organisatie. Welke grapjes vind je kunnen? Hoeveel weken mag je vrij nemen in de zomer? Is er bij de borrel ook een vegetarische bitterbal of varkensvleesvrij alternatief? Wie krijgt opleidings- of doorstroommogelijkheden binnen je bedrijf? Het zit ’m in heel veel kleine dingen, en daarvan moet je je eerst bewust worden. Het is meestal geen onwil, maar onwetendheid.’
Daarom is Tûmba blij dat de gemeente Leeuwarden geld uittrekt voor preventie. Al constateert Antolović-Tipurić wel iets geks: 60 procent van de meldingen bij Tûmba gaat over racisme; maar onderwijsinstellingen willen liever voorlichting over gender en seksuele gerichtheid.
Of dat ligt aan het misschien overwegend meer ‘witte’ noorden? ‘Misschien een beetje, maar op scholen wordt hoorbaar veel gediscrimineerd vanwege huidskleur – en afkomst is zichtbaarder dan “de regenboog”.’

De komende tijd ga ik gemeenten shamen als die niet voldoen aan hun wettelijke verplichting

Slagkracht

Het advies van Antolović-Tipurić voor andere gemeenten dan de randstedelijke is om een provinciale aanpak te realiseren. ‘Pak je het gemeentelijk aan, dan heb je te weinig slagkracht en sneeuwen het beleid en de uitvoering onder door alle andere taken. Provinciaal heb je meer geld voor zichtbaarheidscampagnes en deel je de verantwoordelijkheid. En puur praktisch als je het over voorlichting en preventie hebt: kinderen van dorp a gaan op school in stad b, dus zo zorg je ook voor haalbare financiering.’
Als het om geld gaat, heeft Baldewsingh ook nog wat wensen. ‘Nu is er sinds 2009 per inwoner 37 eurocent beschikbaar voor antidiscriminatiebeleid. Hoog tijd dat we dat bedrag indexeren.’ En dan nog iets: ‘Naar aanleiding van de toeslagenaffaire is er bijna 7 miljoen euro naar gemeenten gegaan om het antidiscriminatiebeleid te versterken. Tot op de dag van vandaag hebben ADV’s geen geld gezien. Waar is dat geld naartoe? Gemeenten blijven wegkijken, dat sluit mensen uit en duwt ze naar de marges van de maatschappij.’

Shamen en famen

Afgelopen zomer publiceerde het ministerie van Binnenlandse zaken de Handreiking antidiscriminatiebeleid voor gemeenten. Voor gemeenten die daar onvoldoende inspiratie ophalen om op korte termijn actie te ondernemen, heeft nationaal coördinator Baldewsingh binnenkort een stok achter de deur. ‘De komende tijd ga ik gemeenten shamen als die niet voldoen aan hun wettelijke verplichting. En natuurlijk zal ik gemeenten die wél actief beleid voeren, famen.’
Wat er dan tenminste nodig is, volgens de regeringscommissaris? ‘Zorg dat je beleid hebt, handhaaf dat beleid en stel iemand er bestuurlijk verantwoordelijk voor, een wethouder of burgemeester.’
Daarmee ben je er nog niet, waarschuwt hij. ‘Is er wel een ADV, zorg dan dat deze goed geëquipeerd is. Ik kom serieus tegen dat gemeenten het geld dat is bedoeld voor antidiscriminatiebeleid, inzetten om bomen te kunnen planten of tekorten in de zorg aan te vullen. Dat kán niet!’ Baldewsingh ziet graag dat het overheidsgeld wordt geoormerkt, zodat het niet kan opgaan aan het inkopen van bijvoorbeeld nieuwe stoeptegels.
Ondertussen heeft Tûmba alweer twintig jaar voet aan de grond in Noord-Nederland. Hoe dat kan? ‘Onze Friese identiteit is een voordeel: Friezen zijn een minderheid in Nederland,’ zegt directeur Antolović-Tipurić. ‘Wij weten hoe belangrijk het is om de ruimte en vrijheid te krijgen om jezelf te zijn.’