In juni 2021 liet Vlissingen onderzoek doen naar het eigen slavernijverleden. Daaruit bleek onder meer dat Vlissingen in de tweede helft van de achttiende eeuw de ‘onbetwiste hoofdstad’ van de Nederlandse slavenhandel was. Tussen 1750 en 1780 vervoerden Vlissingse schepen zo’n 60.000 mensen uit Afrika naar de andere kant van de Atlantische Oceaan. De gemeente moet daarvan hebben geweten, staat in het rapport. De slavenhandelselite had nauwe banden met het toenmalige stadsbestuur.  Diverse slavenhandelaren waren zelfs in het bestuur actief als schepen, wat tegenwoordig een wethouder wordt genoemd. Een kwart van de plaatselijke economie dreef op een bepaald moment op de slavenhandel.
Na de publicatie van het onderzoek bleef het oorverdovend stil in het stadhuis. Verwonderlijk, vond raadslid Pieter Jan Mersie (ChristenUnie). Hij stelde in november schriftelijke vragen hierover aan het college van burgemeester en wethouders: is het bereid excuses te maken voor de betrokkenheid bij de slavernij? Twee maanden later volgde het antwoord. Het college legde de bal terug bij de raad: ‘Gezien het belang van dit thema, is het nadrukkelijk aan de gemeenteraad om zich hierover uit te spreken. Wij nodigen de raad uit dit thema te agenderen.’ 
Aan Mersie zal het niet liggen. Voor hem is het vanzelfsprekend dat Vlissingen met eigen excuses aansluit bij het nationale Herdenkingsjaar Slavernijverleden, dat begint op 1 juli 2023. Op die dag is het precies 160 jaar geleden dat Nederland de slavernij in zijn ­koloniën afschafte. Onder de naam Keti Koti wordt die dag nog jaarlijks gevierd. ‘De stad heeft flink van de slavenhandel geprofiteerd. Als je ook de verwevenheid met het toenmalige stadsbestuur ziet, vind ik het heel logisch dat je daar als rechtsopvolger je excuses voor aanbiedt.’

Door het stof

Vlissingen zou niet de eerste gemeente zijn die, vóór er van nationale excuses sprake was, door het stof gaat vanwege het besmette verleden. Op 1 juli 2020 was Amsterdam de eerste die, in de woorden van burgemeester Femke Halsema, excuses maakte ‘voor de actieve betrokkenheid van het stadsbestuur bij het commerciële systeem van koloniale slavernij en de wereldwijde handel in tot slaaf gemaakten’. Na Amsterdam volgden Rotterdam, Utrecht en Den Haag. Ook in die steden was uit onderzoek gebleken dat de stadsbesturen stevig met de slavenhandel waren verbonden.
Zeeland speelde een belangrijke rol in de slavenhandel. Ongeveer 300.000 tot slaaf gemaakte Afrikanen werden door Zeeuwse schepen naar Amerika gebracht. Een hoofdrol was weggelegd voor Vlissingen en Middelburg. In het Zeeuws Archief in Middelburg is nog tot eind 2024 de expositie ‘Ooggetuigen van de slavenhandel’ te zien. 

Na Amsterdam was Middelburg de belangrijkste stad rond de slavenhandel

Big business

Anders dan in Vlissingen zijn in Middelburg veel statige panden de stille getuigen van het slavernijverleden. ‘Het was hier gewoon big business’, zegt raadslid Arjan Beekman (ChristenUnie). ‘Na Amsterdam was Middelburg de belangrijkste stad rond de slavenhandel. Dit is een prachtige stad, maar als je weet hoeveel van die monumenten zijn betaald met opbrengsten uit de driehoekshandel van de Middelburgsche Commercie Compagnie, dan krijg je toch wel het schaamrood plaatsvervangend op je kaken.’
Bij een driehoeksreis vertrok een schip met handelsgoederen vanuit een Europese thuishaven naar de kust van West-Afrika. Daar werden de goederen geruild tegen tot slaaf gemaakte Afrikanen, ivoor en goud. Vervolgens zeilde het schip over de Atlantische Oceaan naar koloniën in West-Indië. De Afrikanen werden verkocht om op een van de vele suiker-, koffie- of katoenplantages slavenarbeid te verrichten. Met de opbrengst van de tot slaaf gemaakten werden de producten van de plantages ingekocht en met het schip naar de thuishaven vervoerd.
Middelburg presenteert zichzelf als stad van de mensenrechten. Al in 2010 en 2011 werden er moties aangenomen over mensenrechten die sindsdien de basis vormen voor het lokale beleid. In de stad worden bovendien elke twee jaar de Four Freedoms Awards uitgereikt aan mannen, vrouwen en organisaties die op inspirerende wijze invulling geven aan de Vier Vrijheden van Franklin D. Roosevelt: vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijwaring van gebrek en vrijwaring van vrees. Het lag dan ook in de lijn der verwachtingen dat Middelburg uit zichzelf zou komen met een initiatief om excuses te maken voor zijn slavernijverleden.
Dat gebeurde inderdaad. Eind november maakte het college bekend dat het op 1 juli 2023, tijdens de viering van Keti Koti, excuses gaat aanbieden voor de rol die de stad heeft gespeeld in het slavernijverleden.

Vergeving

Beekman spreekt in plaats van excuses liever over vergeving. ‘Vanuit mijn christelijke achtergrond vind ik dat het gemeentebestuur eigenlijk om vergeving moet vragen. Er is dermate groot onrecht aangedaan aan zo velen, dat vergeving meer op z’n plaats zou zijn, dat heeft een diepere lading.’
Middelburg staat elk jaar op 1 juli stil bij het slavernijverleden. Letterlijk, bij het Zeeuws Slavernijmonument in de binnenstad, waarbij dan ook de colleges van Vlissingen en Veere aanwezig zijn. Het aanbieden van excuses is daar een mooi verlengstuk van, vindt Beekman. ‘Dat staat los van de discussie die op nationaal niveau speelt. Wij zijn dit echt aan onze stand en aan ons verleden verplicht.’
Je zou, als Middelburg inderdaad zo eigenstandig te werk gaat, de vraag kunnen stellen: waarom nu pas? ‘Het is belangrijk dat het zorgvuldig gebeurt’, zegt Beekman. ‘Ik merk dat het college dit echt in nauwe afstemming doet met de nazaten van tot slaaf gemaakten, met hen hierover het gesprek aangaat. Ik vind het heel waardevol dat die hiervoor nu ook waardering uitspreken. Vergeving vragen is één, vergeving ontvangen is twee. Excuses maken is mooi, maar de ander moet wel bereid zijn die te aanvaarden. Het kabinet heeft echt een valse start gemaakt door dat gesprek niet tijdig aan te gaan, wat zelfs leidde tot een kort geding over de datum waarop de excuses werden aangeboden.’

Het is bizar dat we die pijn nog altijd niet voldoende op het netvlies hebben

Groot verschil

De afstand tussen de gemeentekantoren van Middelburg en Vlissingen bedraagt slechts een kleine tien kilometer, maar er zit een levensgroot verschil tussen de wijzen waarop beide gemeenten met hun slavernijverleden omgaan. In Middelburg kon de memo van het college met het voornemen om excuses aan te bieden, rekenen op brede instemming van de gemeenteraad. In Vlissingen voelt Mersie zich alleen staan. Een andere partij, uitgenodigd om de vragen mee in te dienen, had daar geen zin in. ‘Ik heb geen collegaraadsleden gevonden die mij hierin steunen. Een fractievoorzitter zei bij de lokale omroep: “Het is allemaal zo lang geleden, ik ben een nazaat van de hugenoten, daar hoor je mij toch ook niet over?” Dat is natuurlijk een compleet andere discussie, ik schrik er echt van als ik zoiets hoor.’
Mersie erkent ruiterlijk dat hij tot voor kort ook anders naar dit soort vraagstukken keek. ‘Ik ben ook opgegroeid met Zwarte Piet en kon premier Rutte destijds wel begrijpen toen hij zich afvroeg: waar gáát dit over? Maar als je dan echt in gesprek gaat met de nazaten van tot slaaf gemaakten, dan voel je hun worsteling, de pijn die ze nog altijd ervaren. Die gesprekken hebben mij echt de ogen geopend. Als we die mensen pijn doen met het vasthouden aan Zwarte Piet, dan moeten we daarmee stoppen. Ik sprak hierover met een loods, ook een nazaat, een intelligente, bescheiden man. Die vertelde mij over alle discriminatie die hij heeft meegemaakt. Dat komt voor een deel uit de slavernijperiode, uit de tijd dat mensen met een kleur niet als gelijkwaardig werden gezien. Het is bizar dat we die pijn nog altijd niet voldoende op het netvlies hebben.’

Betje Wolff

Mersie, voormalig directeur van de Roosevelt Foundation die verantwoordelijk is voor de uitreiking van de Four Freedom Awards, vindt het thema te belangrijk om het politiek te maken. ‘Ik heb sowieso niet veel met dingen als coalitie en oppositie. We moeten met z’n allen de kar trekken. Het gaat voor een deel over bewustwording. Ik denk erover om zelf nog eens iets te organiseren om het voor raadsleden helderder te maken, te laten zien wat er nu eigenlijk leeft.’
Misschien kan een beroemd kind van de stad daarbij behulpzaam zijn. De in Vlissingen geboren schrijfster Betje Wolff (1738-1804) toonde zich in haar latere werk voorstander van de afschaffing van de slavernij. Mersie: ‘Misschien moeten we haar meer gaan koesteren en als stad voorop gaan lopen in de discussie, zoals zij. Dat doen we nu zeker niet.’