De provincie Utrecht werkt nu bijna twee jaar samen met de netbeheerders, de gemeenten Utrecht en Amersfoort en de regio’s U10, Food Valley en regio Amersfoort in de Energy Board aan oplossingen voor netcongestie. Het fenomeen steekt overal de kop op, maar de Utrechtse gedeputeerde Huib van Essen (GroenLinks) durft te stellen dat het nergens zo ernstig is als in zijn provincie. 
De netbeheerders Stedin en TenneT hanteren een wachtlijst voor nieuwe grootverbruikersaansluitingen. Van Essen: ‘Ieder nieuw zonneveld, bedrijventerrein, appartementencomplex met een lift, school of mkb-bedrijf dat veel verbruikt komt op die wachtlijst, tenzij de aanvraag al daarvoor was gedaan. Ze zijn in principe pas aan de beurt als het elektriciteitsnet is uitgebreid.’
 Nu zijn er meer provincies die hiermee kampen. Uniek in Utrecht is echter dat de autonome groei van kleinverbruik de netcapaciteit over enige jaren kan overschrijden, voordat de capaciteit is uitgebreid, zegt Van Essen. ‘Dan zijn de poppen echt aan het dansen, want dan ontstaan storingen op het net. Die autonome groei zit hem onder meer in de toename van het aantal warmtepompen, elektrische auto’s en alle andere vormen van elektrificatie.’

Stopcontact
Amersfoort ervaart die last nu al concreet, bijvoorbeeld door die wachtlijst voor grootverbruikers. ‘Daardoor kunnen grotere bedrijven niet meer uitbreiden of zich verplaatsen’, vertelt wethouder Jeroen Bulthuis (GroenLinks). Het bedrijf Newasco is bijvoorbeeld verhuisd naar een andere plek in de stad. De onderneming had de oude aansluiting al opgezegd en kreeg geen nieuwe aansluiting op de nieuwe locatie. Oplossing werd gevonden in het op specifieke tijden uitschakelen van de machines door dat bedrijf. ‘Amersfoort bouwt momenteel een nieuw stadhuis en in principe hebben we daar nu geen stroomaansluiting voor. Als we niets doen, moeten we maar zien of er straks iets uit het stopcontact komt. Nieuwe schoolgebouwen die worden opgeleverd, krijgen ook geen stroomaansluiting. Zo nijpend is het vandaag de dag al.’ 
Die nijpende situatie raakt ook indirect de woningbouwopgave. Op bedrijventerrein Isselt bijvoorbeeld zit afvalverwerker ROVA. Die moet worden verplaatst vanwege een woningbouwproject. Maar die verplaatsing kan niet doorgaan, omdat het bedrijf op de nieuwe plek vooralsnog geen stroomaansluiting krijgt. ‘Als daar ook nog eens netcongestie voor kleinverbruik bij komt, raakt dat alles en iedereen’, zegt Bulthuis. ‘In het ergste geval komen alle woningbouwprojecten stil te liggen, met alle maatschappelijke impact van dien. Dat gaat zelfs tot en met het aansluiten van verkeerslichten aan toe.’ 

We moeten maar zien of er straks iets uit het stopcontact komt

‘Als we niet oppassen, wordt het een crisis in slow motion’, waarschuwt Van Essen. Om dat te voorkomen, zet de Energy Board in op drie hoofdlijnen. ‘Ten eerste vergroten we als de wiedeweerga de netcapaciteit. Dat betekent stations bijbouwen door de netbeheerders. De overheid versnelt daarbij zo veel mogelijk de procedures. Dat is keihard nodig om de fysieke ruimte vrij te spelen om de groeiende elektriciteitsvraag te bedienen.’

Samenspel
Volgens de gedeputeerde vragen veel van de te nemen maatregelen om samenspel tussen provincie en gemeenten. Daar waar een hoogspanningsstation bij Breukelen-Kortrijk moet worden uitgebreid, is met de gemeente afgesproken dat de provincie dit via het provinciaal inpassingsplan regelt. Bij stations waarvoor de gemeente het bevoegd gezag is, ‘speelt de provincie ook vaak een rol gezien opgaven rond landschap, natuur, water of mobiliteit’, zegt Van Essen. ‘Dan is het noodzaak snel met elkaar te schakelen, te zorgen voor de juiste onderzoeken en waar nodig compensatie te regelen. De overheid heeft daar echt een belangrijke verantwoordelijkheid in.’
Samenwerking binnen de Energy Board is nodig omdat netcongestie een probleem is van ketens, vertelt Bulthuis. Het hele net is overbelast en vraagt om versterkte infrastructuur. De netbeheerders voeren dit uit en gemeenten en provincie als bevoegd gezag hebben een belangrijke rol bij de ruimtelijke procedures. Bulthuis schetst het heel praktisch voor Amersfoort. ‘Bij Breukelen-Kortrijk moet een station worden bijgebouwd om de stroom van het hoofdnet af te halen. Dan moet er in Utrecht-Noord een station worden gebouwd, één in Bunschoten en één in Amersfoort. Die moeten alle vier tegelijk klaar zijn om de netcongestie hier in Amersfoort op te lossen. Loopt er één vertraging op, dan gaat het hele feest niet door. Daarnaast moeten we in de stad ook nog eens vierhonderd transformatorhuisjes bijbouwen om de stroom op de juiste plaats te krijgen.’ 
Amersfoort heeft nu ook al te maken met netcongestie op onderliggende stations. Zo zit station Amersfoort-Noord vol. Dat betekent dat de nieuwe woonwijk Bovenduist daar niet op kan worden aangesloten. Daarvoor wordt een nieuw station gebouwd.

Energievreter
Het tweede spoor waar de Energy Board op inzet, is de langetermijnplanning. De provincie werkt aan een provinciaal Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat (pMIEK). Daarin worden keuzes vastgelegd over energie-infrastructuurprojecten, zoals hoogspanningsleidingen en transformatorstations. ‘Leg ruimtelijke plannen en de infrastructuur voor energie tijdig over elkaar heen’, zegt Van Essen. ‘Op de juiste plek op het juiste moment dat bouwen wat nodig is om aan de energievraag te kunnen voldoen. Dat kan bijvoorbeeld uitstel van de bouw van een nieuwe woonwijk betekenen, omdat die pas in 2032 aangesloten kan worden. Het is een nieuwe manier van denken die we ons eigen moeten maken, energie als een sturend principe net als de mobiliteitstoets.’ 

Je kunt niet van gemeenten vragen die woningen te bouwen zonder dat daar iets tegenover staat

De grootste opgave zit in de omgang met schaarste, zegt Bulthuis. Dat speelt met name tussen 16 en 20 uur, als iedereen tegelijk veel stroom gebruikt. Hoe de beschikbare capaciteit zo efficiënt mogelijk te gebruiken? Dat kan bijvoorbeeld met netbewust laden. Laadpalen zijn dan op afstand stuurbaar en tijdelijk in vermogen terug te schroeven op het moment dat de elektriciteitsvraag hoger is dan dat het net aankan. Met de concessiehouders kunnen netbeheerders daarover afspraken maken, zegt de wethouder. ‘In netbewuste nieuwbouwwijken kun je ook via hetzelfde principe sturen met slimme warmtepompen.’
Niet toevallig zet het derde spoor van de Energy Board ook in op betere benutting van het bestaande net. Daarmee willen de partijen ervoor zorgen dat korte­termijnontwikkelingen zoveel mogelijk binnen de bestaande netcapaciteit passen. Van Essen: ‘Dan gaat het bijvoorbeeld over netbewuste nieuwbouw, duurzame bestaande bouw en energiehubs op bedrijventerreinen.’

Piekbelasting
Als het gaat om het verduurzamen van bestaande bouw, zijn gemeenten aan zet. Daarbij wordt vol ingezet op warmte­pompen. Dat zorgt voor een enorme extra elektriciteitsvraag met op bepaalde momenten een grote piekbelasting. Van Essen: ‘Daar worden netbeheerders buitengewoon zenuwachtig van, zeker in de komende jaren wanneer alles snel met elektrische warmtepompen wordt ingevuld. Dan lopen ze tegen de grenzen van de netcapaciteit aan. Netbeheerders vragen gemeenten dan ook om in de komende jaren zeker bij grootschalige renovaties van woningbouwcorporaties in de prestatieafspraken tijdelijk te kiezen voor hybride warmtepompen. Hoe ongemakkelijk dat misschien nu ook voelt, voor die tussenfase is dat wel verstandig.’
Voor netbewuste nieuwbouw hebben gemeenten het rijk ‘keihard’ nodig, zegt wethouder Bulthuis. ‘Je kunt niet van gemeenten vragen die woningen te bouwen zonder dat daar iets tegenover staat. Netbewust bouwen betekent extra kosten maken. Als er een hogere onrendabele top is, staat de businesscase al onder druk. In de regelgeving zou het rijk het gebruik van slimme warmtepompen kunnen verplichten. Het rijk subsidieert warmtepompen, ook langs die weg valt daarop te sturen. Ook in de bestaande bouw moeten we een ongebreidelde groei van de elektriciteitsvraag voorkomen, anders is er überhaupt geen ruimte meer voor nieuwbouw. Daar helpt die verplichting ons ook.’

Bouwbesluit
Van Essen zoekt hulp van het rijk in de aanpassing van het Bouwbesluit. ‘Leg daarin vast dat nieuwbouwwijken minder belasting op het elektriciteitsnet geven. Gemeenten mogen daar niet zelf zomaar extra eisen aan stellen.’ De gedeputeerde verwijst naar de nieuwbouwlocatie Merwedekanaalzone in de stad Utrecht. Daar hebben de gemeente, bouwers en de regionale netbeheerder Stedin afspraken gemaakt over een lager maximaal piekvermogen per woning dan gebruikelijk. Daarvoor worden in de wijk allerlei innovaties toegepast. De gedeputeerde: ‘Met de ruimte die daarmee wordt vrijgespeeld, kunnen liften worden aangesloten, kan er een school komen, kan eigenlijk de hele wijk ontwikkeld worden. Zonder die afspraak had de woningbouwontwikkeling vijf jaar stilgelegen.’

Wachtlijst
Volgens Bulthuis is het zaak de periode van de netcongestie zo kort mogelijk te houden. Daarnaast is het van groot belang om met aanvullende maatregelen te voorkomen dat er een wachtlijst voor kleinverbruikers komt. In het komende halfjaar is die wachtlijst nog niet nodig, aldus berekeningen van Stedin. Toch ziet de wethouder hier wel een dilemma. Iedereen kan nog gewoon worden aangesloten, maar wie het eerst komt, wie eerst maalt. De vraag is of dat maatschappelijk gezien verstandig is om te doen. ‘Het is te overwegen om een wachtlijst in te stellen, zodat de resterende ruimte gecontroleerd kan worden toegewezen. Dit zal op basis zijn van maatschappelijke prioriteiten die nog moeten worden vastgesteld. Regelen we niks dan is de ruimte straks weg en hebben we het nakijken.’ Deze optie wordt op initiatief van de gemeenten Amersfoort en Utrecht nu als een van de alternatieve scenario’s verder uitgewerkt binnen de Energy Board.