Wethouder Arjan Kampman (PvdA) van Enschede heeft weinig tijd. De afgelopen tijd was hij bezig met een noodfonds voor minima, dat ‘onder stoom en kokend water’ moest worden voorbereid voor de raadsvergadering. Het fonds moet de meest kwetsbare inwoners beschermen die te lijden hebben onder prijsstijgingen en de energiecrisis. Voor VNG Magazine maakt hij tussen de bedrijven door tijd om te spreken over de menselijke maat in toezicht en handhaving in het sociaal domein. Daarover gaat namelijk het VNG-congres ‘Naleving doet ertoe’ dat op 10 oktober wordt gehouden.

De menselijke maat is een thema waarmee de Enschedese wethouder voor bestaanszekerheid, arbeidsmarkt, inclusieve stad, wijken, asiel en integratie al in de vorige coalitieperiode bezig was en dat nog steeds zijn aandacht vraagt. ‘Een ingewikkeld verhaal’, zucht hij. Enschede is van nature geen rijke gemeente, met relatief veel kwetsbare inwoners. Een kleine zesduizend mensen zitten in de bijstand op een inwonertal van 160.000. Enschede kreeg het flink voor de kiezen met de decentralisaties. ‘We moesten met veel verschillende problematieken tegelijk aan de slag.’

Enschede kreeg meer taken voor minder geld. Dat knelde, of zoals Kampman het zelf zegt: ‘Als het ging om de financiën luisterde het nogal nauw, een enorme worsteling’. De gemeente besloot alle budgetten voor het sociaal domein samen te voegen, zodat niets een integrale aanpak in de weg stond. Bovendien gaf dat meer armslag om het budget sluitend te maken. Was er een tegenvaller met de Participatiewet, dan kon de Wmo dit compenseren. En andersom.

Toch moest er ook bezuinigd worden. Een harde keuze was bijvoorbeeld de ‘actieve zoektijd’ van vier weken voordat de bijstand inging. Het zorgde voor veel onrust en discussie, ook in de gemeenteraad. Regelmatig ging het daar over ‘casuïstiek’, blikt de wethouder terug. ‘Deugt deze regel wel of niet?’ Inwoners van Enschede werden volgens insprekers op de raadsvergadering onnodig hard getroffen, de discussies werden steeds feller. De gemeenteraad besloot daarop ‘heel dapper’ de klachten door een externe partij te laten onderzoeken. 

Het rapport van deze commissie-Vonk kwam vorig jaar. Enschede was inderdaad te streng is geweest. ‘Na de overheveling van de wetten stond de euro meer centraal dan de mens’, ziet ook Kampman achteraf. ‘Daarom is de koers na een aantal jaren bijgesteld. Het rapport zorgde vervolgens voor nog meer versnelling.’

Als je vanuit de wet redeneert, kom je al snel in de hardheidsclausule terecht

Het college startte in samenspraak met de raad een nieuwe integrale visie. De menselijke maat vormt nu het uitgangspunt in het sociaal domein. ‘Ieder mens is uniek in zijn of haar eigen context’, vat Kampman samen. ‘Daar moet de hulp bij aansluiten. Minder redeneren dus vanuit de wetten en regels, maar de hulp laten aansluiten bij de unieke situatie.’ 

Op de schop
Enschede past vaker maatwerk toe. ‘Als je vanuit de wet redeneert, kom je al snel in de hardheidsclausule terecht. Wat je wilt, is volgens de bedoeling van de wet werken.’ De ambtenaren krijgen daarbij de ruimte om de grens van de wet op te zoeken, ‘en soms zelfs iets eroverheen als wij vinden dat het past bij hoe wij met onze inwoners moeten omgaan’.  

Enschede ontdekte dat het bij de menselijke maat niet zozeer gaat om nieuwe dingen doen. Wel over het wegwerken van belemmeringen. Daar waren er veel van, vooral in de Participatiewet, bleek uit een inventarisatie onder de ambtenaren. Deze resulteerde in een lijst van 42 knelpunten die de gemeente graag aangepast zou zien. Een groot aantal zag Kampman deze zomer terug in het voorstel van minister Carola Schouten voor Armoedebeleid. Zij kondigde in juni een versoepeling van de Participatiewet aan. Zeker na de toeslagenaffaire is Den Haag anders gaan aankijken tegen de ‘onbedoeld hardvochtige’ manier waarop de wet soms uitpakt. 

Landelijk gaat de Participatiewet op de schop, te beginnen met een aantal knelpunten die al per 1 januari 2023 worden weggenomen. Zo wijzigt de kostendelersnorm, die er onder meer voor zorgde dat kinderen op hun achttiende noodgedwongen uit huis moesten en op straat terechtkwamen. Ook wordt per 1 januari de bijverdiengrens verruimd en krijgen mantelzorgers iets meer lucht. Ook wie af en toe iets toegestopt krijgt door familie wordt niet meer gestraft. 

Arbeidsintensief
Het voorbeeld van de vrouw die door de gemeente Wijdemeren werd gekort omdat ze wekelijks van familie een tas boodschappen kreeg, staat ook wethouder Annika van Klinken (PvdA) van Brummen helder voor de geest. ‘Zulke harde gevallen hebben wij niet gehad’, zegt ze. Toch spreekt ook de nieuwe coalitie van Lokaal Belang, GroenLinks, PvdA en D66 het voornemen uit om de menselijke maat als uitgangspunt te nemen voor het sociaal beleid. Uit het coalitieakkoord: ‘We zijn ons ervan bewust dat met de krimp op de arbeidsmarkt er een extra opgave komt om zekerheid van het bieden van zorg te waarborgen. Maar als iemand er zelf en met hulp van de omgeving niet uitkomt, moet er een vangnet zijn.’

Anders dan Enschede wacht Brummen voor aanpassingen in de Participatiewet de nieuwe wetgeving af. En dat is niet alleen omdat de gemeente de uitvoering samen doet met een andere gemeente, namelijk Apeldoorn. Er is op dit moment niet genoeg capaciteit om alle veranderingen op eigen houtje door te voeren, stelt de wethouder. ‘We hebben hier in Brummen slechts één, geweldige beleidsmedewerker die op dit onderwerp zit.’

Als inwoners weten dat we openstaan voor contact, hebben we al een grote slag gemaakt

Ook maatwerktrajecten zijn arbeids­intensief, weet Van Klinken. ‘Daarom proberen we dit zo veel mogelijk te voorkomen. Hoe? Bijvoorbeeld door zorgvragen die overeenkomen te bundelen en daar één aanpak voor te formuleren. Mensen worden hierdoor sneller geholpen en er blijft ruimte over voor de echt ingewikkelde casussen.’ 
Brummen heeft ‘slechts’ rond de 230 bijstandsgerechtigden, vertelt ze, op een inwoneraantal van 20.000. ‘Iedereen woont op relatief korte afstand, hierdoor voel ik me persoonlijk verbonden. Ik weet hoe de huidige energieproblemen uitwerken, zie dat direct bij de buren. Dat maakt het makkelijker om preventief op te treden en voorkomt dat zwaardere ondersteuning nodig is.’

Bereikbaarheid    
Natuurlijk was ook Van Klinken ‘liever vandaag dan morgen’ verlost van de kostendelersnorm. Voor nu zet ze vooral in op de bereikbaarheid van de gemeente, een eerste voorwaarde om inwoners meer tegemoet te komen. Dat gebeurt onder meer door Team Voor Elkaar, dat huisbezoeken aflegt en keukentafelgesprekken voert. ‘Als inwoners weten dat we openstaan voor contact, hebben we al een grote slag gemaakt.’

Anders dan Brummen is Enschede wél aan de slag gegaan met nieuwe regels. Alle 18-, 19- en 20-jarigen krijgen nu een uitkering op het niveau van 21 jaar. ‘Jongeren zaten vast in de maatschappelijke opvang en kwamen er niet meer uit’, omschrijft Arjan Kampman het probleem. Zo zijn er meer voorbeelden. Neem een bijstandsgerechtigde die op eigen kracht een baan vond maar vergat dit te melden bij de gemeente. ‘Vroeger moest zo’n inwoner niet alleen terugbetalen. Hij kreeg ook een boete. Daar zijn we dus mee gestopt.’

Contactmomenten 
Maatwerk vraagt meer van de organisatie, stelt Kampman. ‘We hebben daarom veel in onze mensen geïnvesteerd. Niet alleen in onze eigen organisatie, maar ook bij de vrijwilligers. Zorgen dat we dezelfde taal spreken en vanuit dezelfde methodieken werken. Zo kunnen we snel schakelen als er meer hulp nodig is.’ 
Daarnaast intensiveerde een nieuw team Rechtmatigheid Aandacht en Participatie in een pilot het aantal contactmomenten met mensen in de bijstand. Niet een keer per jaar een huisbezoek maar wel vijf of zes contactmomenten. 

‘Het is net het oude boekje van de sociale academie. Alles wat je aandacht geeft, groeit en bloeit. Het loont om in mensen te investeren, ze te prikkelen, aan te sluiten bij dingen die ze wel kunnen en plezier geeft. Dan blijkt het soms wél te lukken om inwoners in beweging te krijgen.’