Geen enkele organisatie, ook de gemeentelijke niet, ontkomt aan de discussie over sociale veiligheid op de werkvloer. Grensoverschrijdend gedrag, pesten, seksistische en al dan niet omfloerste racistische opmerkingen – de verschijnselen komen overal voor.
Afgelopen zomer publiceerde de gemeente Amsterdam een onderzoek onder 6900 medewerkers. Ruim de helft gaf aan de afgelopen twaalf maanden ongewenst gedrag te hebben ervaren in de vorm van pesten, vernedering en/of uitsluiting. Een jaar eerder constateerde bureau Berenschot dat bij een afdeling van de gemeente Enschede al lange tijd een sociaal onveilig klimaat heerst. Er was onder meer sprake van roddelen, pesten, intimidatie en groepsvorming. Rond diezelfde tijd startte de gemeente Den Haag een onderzoek na een brandbrief van ambtenaren over uitsluiting, discriminatie en pestgedrag. In het stadhuis zou sprake zijn van 'toxische' werkomstandigheden. Dit zijn grote gemeenten die veel media-aandacht kregen, maar er is geen enkele reden om te veronderstellen dat kleinere gemeenten beter scoren. 
Gedragsbioloog Patrick van Veen doet al meer dan tien jaar onderzoek naar pesten en grensoverschrijdend gedrag. Het thema staat weer in de schijnwerpers sinds de onthullingen bij The Voice of Holland, De Wereld Draait Door en NOS Sport en de rapportages die daarop volgden. ‘Heel vaak staat daarin: we hebben een groot probleem, daar moet een oplossing voor worden gevonden. Vanuit de biologie kijken we er anders tegenaan en daardoor kunnen we dingen benoemen die anderen niet durven benoemen. De vraag is wat we aan de vóórkant gaan doen. We moeten proberen te snappen wat er gebeurt en waarom het fout gaat, en waarom bij die specifieke groep.’
Om dat te begrijpen, kunnen we leren van apen. Meer in het bijzonder van chimpansees, samen met bonobo’s de nauwste verwanten van de mens. Van Veen: ‘Waar zijn we te ver van de apen afgedreven? In apengroepen heb je af en toe ook een etterbak, maar die wordt uiteindelijk wel gecorrigeerd. Bij mensen kan een pestkop vier, vijf jaar lang in zijn positie blijven. Hoe werkt dat dan?’

Waar zijn we te ver van de apen afgedreven?

Wat kunt u als bioloog toevoegen?
‘Als zich zo’n situatie voordoet, kijken we heel erg naar het slachtoffer, want dat moet geholpen worden. We kijken met een psychologische blik, maar onze grootste fout is dat we er nooit een socioloog of een bioloog bij betrekken. In alle analyses ontbreekt een kijk op de totale groep. Die groepsdynamiek, die leer je in de biologie. Chimpansees leven in overzichtelijke groepen, van twintig tot maximaal zestig individuen, daarbinnen wordt alles opgelost. Ook bij apen zie je slachtoffers van grensoverschrijdend gedrag en pesterijen, maar uiteindelijk wordt er veel tijd geïnvesteerd in het corrigeren van dat gedrag. Waarom werkt dat sociale mechanisme bij apen wel, en waarom gaat het bij mensen fout?’

Zegt u het maar…
‘De gedragsregels in een groep apen zijn heel duidelijk. Van jongs af aan leren ze hoe ze zich moeten gedragen, die kennis nemen ze hun hele leven mee. Mensen krijgen ook informatie mee, maar dat is niet voldoende om volledig te snappen hoe je met elkaar moet omgaan. Wij komen steeds in andere sociale groepen terecht: vrienden, de sportclub, opeenvolgende werkomgevingen met allemaal andere culturen. Apen weten wat de mores van de groep zijn en dat je wordt gestraft als je je daar niet aan houdt. Bij mensen merk je dat er af en toe met wenkbrauwen wordt gefronst, maar iemand echt aanspreken op gedrag doen we niet meer.’

Kunt u een voorbeeld geven van corrigerend optreden bij chimpansees?
‘Jane Goodall vertelde mij eens over Frodo, die dankzij zijn agressieve manier waarop hij met anderen de confrontatie zocht, uiteindelijk de status van alfaman kreeg, de leider van de groep. Hij was niet alleen agressief, maar drong zich ook op aan de ­vrouwen. Toen na zijn overlijden Frodo’s lichaam werd onderzocht, werden beschadigingen aan zijn scrotum geconstateerd. Het was duidelijk dat hij voor zijn seksuele opdringerigheid werd gestraft door de groep. Als ik de vraag krijg of chimpansees grensoverschrijdend gedrag kennen, is mijn standaardantwoord: maximaal twee keer, daarna liggen hun ballen eraf.’

Dat is wel heel extreem.
‘En dus niet bruikbaar voor menselijke organisaties. Maar bij apen begint het vaak met kleine signalen: optrekken van wenkbrauwen, even blaffen. Castratie is de eindfase, er zijn genoeg waarschuwingen aan voorafgegaan. Als zich binnen een groep chimpansees escalaties voordoen, worden die altijd opgelost. Heel veel acties in een groep zijn erop gericht de rust te bewaren. Dat moet ook wel, want ze zitten altijd binnen die grenzen van de groep. Ze kunnen ruzies niet een maand laten doorsudderen. Wij mensen kunnen opstappen en de ene omgeving voor een andere inwisselen. Stel, ik vind dit een heel vervelend gesprek, dan sta ik nu op en trek de deur achter me dicht en hoef jou nooit meer te zien. Of je zit in een overleg en je denkt na een uur vergaderen: ik ben totaal gesloopt. Dan ga je weg. Bij apen werkt dat niet, je blijft in de groep. Dus je gaat het uiteindelijk een keer oplossen.’

Het gaat heel vaak fout doordat mensen te lang de hand boven het hoofd wordt gehouden

Hoe belangrijk is leiderschap om een groep sociaal veilig te houden?
‘Heel belangrijk. Bij apen bepaalt de groep wie de leider is. Bij mensen worden leiders van bovenaf op die positie neergezet. De laagste ambtenaar heeft niets te zeggen over de benoeming van een gemeentesecretaris. De meeste meldingen over ongewenst gedrag betreffen leidinggevenden. Daar moet je als organisatie over nadenken: wat doe je als een leidinggevende niet goed functioneert? Je moet uiteindelijk een mechanisme hebben waarmee iemand aan de kant kan worden geschoven. Frodo raakte ook zijn status als alfaman kwijt. Wij zijn niet heel goed in het beoordelen van leidinggevenden. Het gaat heel vaak fout doordat mensen te lang de hand boven het hoofd wordt gehouden.’

Wat bepaalt wie een leider wordt?
‘Bij gorilla’s speelt fysieke kracht echt een rol. Bij chimpansees heeft degene die zich het meest sociaal gedraagt, dus de meeste tijd aan het vlooien van anderen heeft besteed, de grootste kans om de leider van de groep te worden. De rol van de vrouwen is ook heel belangrijk. De alfavrouw is vaak het best in conflictoplossing, zij bewaakt de rust en de dynamiek in de groep. Bij bonobo’s gaat het er juist om wie de juiste coalities kan maken. En bij bavianen leiden de mannen als er gevaar dreigt, de vrouwen als ze op zoek gaan naar voedsel. Dus er is een heel palet aan competenties die leiderschap bepalen. Als een chimpansee alfaman of -vrouw wil worden, dat moet hij of zij iets kúnnen. Vergelijk dat eens met mensenorganisaties. Het lijkt wel of degene die heel veel kabaal kan maken, de beste competenties heeft.’

Eigenlijk zouden we het woord inclusie moeten vervangen door sociaal opportunisme

Een andere huidskleur, achternaam of gender kunnen bij mensen triggers zijn voor pestgedrag. Apen zijn minder divers. Wordt er daarom ook minder gepest?
‘Apen pesten ook, op basis van gedrag of persoonlijkheid. Het grote verschil is dat apen veel opportunistischer zijn. Hoe iemand eruitziet, zal ze een biet zijn. Wat ze wel doen, is heel erg kijken naar wat ze aan je hebben. Chimpansees die aan een uitbraak van polio een dunne arm overhielden, kregen een bijzondere status omdat ze met die arm voedsel konden pakken waar de anderen niet bij konden. Apen zien geen beperkingen, ze zien kansen. Mensen moeten inclusief zijn. We moeten iemand met een donkere huid aannemen, of met een hoofddoek. Als we die kenmerken kunnen afvinken, zijn we goed bezig. Maar die mensen hebben allemaal competenties. We zouden, net als apen, die kwaliteiten moeten zien in plaats van waarom ze anders zijn. Eigenlijk zouden we het woord inclusie moeten vervangen door sociaal opportunisme.’

In gemeenteraden ervaren vrouwen vaak seksistisch gedrag. Komt dat ook bij apen voor?
‘We weten niet goed waar de man-vrouw machtsverhouding in de biologische evolutiegeschiedenis is ontstaan. Een chimpanseevrouw kan zich wat minder makkelijk verdedigen omdat ze een koter onder de arm heeft, maar bij bonobo’s zijn de vrouwen de baas. In westerse organisaties en bedrijven zie je overal de dominantie van de man, maar waag het niet bij chimpansees de vrouwen te bedreigen, dan gaat het echt fout. Je kunt op belangrijke momenten de alfavrouw niet negeren. Als mensen over apen praten, hebben ze een gorilla voor ogen: een grote sterke leider, de baas op basis van kracht, de vrouwen zijn totaal ondergeschikt. Maar als je naar andere mensapensoorten kijkt, is die verhouding totaal anders.
‘Ik denk niet dat gemeenten zo afwijkend zijn wat betreft seksistisch gedrag. Ze kijken wel heel erg in de spiegel, veel organisaties doen dat helemaal niet. Gemeenten liggen erg onder het vergrootglas en zitten heel erg in de kramp rond dat gedrag, maar ze zijn er niet uitzonderlijk in. Het is gewoon iets waar we breed in de maatschappij mee stoeien.’

Drie van de vier grote steden hebben nu een vrouwelijke burgemeester. Een alfavrouw aan het hoofd van de gemeente, hoe belangrijk is dat voor de sociale veiligheid in de organisatie?
‘Nul. Voor de buitenwereld kan het een rol spelen, maar de burgemeester zit niet bij elk afdelingsoverleg en bepaalt ook niet wat er gebeurt bij de buitendienst.’

Gemeenten zijn totaal idiote organisaties

Waarin verschillen gemeenten eigenlijk van gewone organisaties?
‘Het zijn totaal idiote organisaties. Als je op straat vraagt aan een willekeurige voorbijganger wie de baas is van een gemeente, zegt 90 procent de burgemeester. Vraag je het aan een ambtenaar, dan zegt die: dat is de secretaris. Maar stel die vraag aan een raadslid of een wethouder, dan is de politiek de baas. Complete schizofrenie, die door de hele organisatie heen werkt. Er is aansturing van twee kanten, ambtelijk en politiek. En we vinden allemaal de burger, die steeds mondiger wordt, ook belangrijk. Dit levert interne spanning op, met een risico voor storend gedrag, manipulatie, grensoverschrijdend gedrag en intimidatie en dat maakt het uiteindelijk ook wel heel erg complex. Valt een gemeente onder de grote risico-organisaties?  Ik denk dat ze ergens in de middenmoot zit. Ze ligt onder een vergrootglas en daardoor wordt de druk in een afdeling ook steeds groter, wat ertoe kan leiden dat mensen zich onder druk gezet voelen.’

Als u een lezing houdt bij een gemeente, is er vast wel iemand in de zaal die de hamvraag stelt: wat kunnen wij nu leren van de apen?
‘Altijd. Mijn antwoord is dan: investeer aan de voorkant veel meer in de relatie. We zijn zo ver verwijderd van elkaar. Elke politicus roept: ik moet heel dicht bij de burger staan en in contact blijven. Ik hoop dat elke leidinggevende bij een gemeente dat ook zegt ten aanzien van zijn medewerkers. Ik zou elke gemeente aanraden: bekijk je e-mail pas om 11 uur. Neem eerst je ontspanningsmomentje, met aandacht voor elkaar, ga vlooien – en dat mag ook met een bak koffie.’