Het Communistisch Manifest van Karl Marx en Friedrich Engels – ‘Een spook waart door Europa’ – was inderdaad een spookbeeld voor de vorsten die na de Franse Revolutie juist weer de macht stevig in handen hadden. Koning Willem II koos eieren voor zijn geld en gaf Rudolph Thorbecke opdracht voor de Grondwetsherziening van 1848.
In het Huis van Thorbecke kregen de checks and balances van de rechtsstaat onderdak: de ministeriële verantwoordelijkheid, de scheiding van de machten en de bestuurlijke indeling van rijk, provincies en gemeenten. Verschillende bestuurslagen werken samen, maar ze vormen ook elkaars tegenmacht. Countervailing power is cruciaal voor de rechtsstaat.
Opnieuw waart er een spook: dat van de autocratisch-populistische verleiding. Het verlangen naar sterke leiders die weinig ophebben met de instituties van de rechtsstaat. Hongarije is het schrikbeeld. Premier Viktor Orbán controleert de media en brak de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht af. En de corrupte aanhangers die hem in het zadel houden, kunnen in Hongarije ongestoord hun gang gaan. Ook in de gemeenten. De democratische controle op de regering is buitenspel gezet doordat sinds jaar en dag de noodtoestand geldt.
In de VS dreigde Trump in zijn campagne met vervolging van politieke tegenstanders en kondigde aan dat hij in onafhankelijke overheidsinstanties zijn eigen aanhangers wil benoemen. Met ferme taal, vijandbeelden en het nostalgische beeld van een weer groots Amerika kreeg hij de wind in de zeilen. In de context van een land met radeloze burgers die hun boodschappen en zorgverzekering niet kunnen betalen. Trump streeft naar almachtig centraal gezag. Of dit echt gebeurt staat te bezien, maar zorgelijk is het.

Uitholling van gemeenten is een aantasting van de democratische rechtsstaat

Democratie is naar haar aard niet centralistisch. Wie terugkijkt in de geschiedenis, ziet dat initiatieven van onderop de basis legden voor de democratische en sociale verzorgingsstaat. Zo namen gemeenten het voortouw voor armenzorg en sociale woningbouw. Deze initiatieven kregen later vorm in landelijke wetten. Autonome gemeenten met beleidsvrijheid, bevoegdheden en voldoende financiële middelen zijn het fundament van de Nederlandse rechtsstaat.
Intussen wankelt in Nederland de bestaanszekerheid ook. Zorg, inkomen, gelijke kansen en een betaalbaar huis spreken niet meer vanzelf. Onvrede daarover maakt de democratie kwetsbaar. Gemeenten hebben een belangrijke rol in het oplossen van de problemen. Maar ze moeten daarvoor wel de beleidsvrijheid en de financiële middelen krijgen. Het gesprek daarover in Den Haag gaat in deze context een laag dieper dan de dreigende verschraling van voorzieningen. Uitholling van het instituut van gemeenten is een aantasting van de democratische rechtsstaat. Voor een gezonde machtsbalans in het Huis van Thorbecke zijn sterke gemeenten keihard nodig.