VNG Magazine nummer 1, 28 januari 2022

Tekst: redactie | Beeld: Shutterstock

Met een nieuw regeerakkoord op tafel kwamen de gemeenten digitaal bijeen tijdens de algemene ledenvergadering van de VNG. De nieuwe minister van Binnenlandse Zaken kon de onvrede bij gemeenten niet wegnemen.
 


Jan van Zanen: start kabinet is kans om bestuurlijke verhoudingen te verbeteren

De start van het nieuwe kabinet is een goede kans om de verhoudingen tussen rijk en gemeenten te verbeteren. Maar bij de gemeenten overheerst nog vooral het idee dat Rutte IV een ‘valse start’ maakt.

VNG-voorzitter Jan van Zanen hamerde in zijn speech op de ALV vooral op de kansen die er volgens hem liggen. De VNG vindt al langer dat de bestuurlijke verhoudingen verbeterd moeten worden, en maakte daar eerder een kant-en-klaar wetsvoorstel voor. In dat voorstel krijgt het ministerie van Binnenlandse Zaken binnen de regering het eindoordeel over zaken die gemeenten aangaan. Van Zanen wees daar de nieuwe minister van BZK Hanke Bruins Slot op.
Van Zanen zei dat gemeenten een ‘cruciale rol’ spelen bij grote maatschappelijke opgaven, zoals de klimaattransitie en de woningbouw. ‘Wij willen samen met het rijk, de provincies, de waterschappen en maatschappelijke organisaties aan de slag.’
Maar vooralsnog overheerst het chagrijn bij gemeenten, onder meer over het budget voor de jeugdzorg, waar het kabinet eenzijdig een half miljard euro op bezuinigt. ‘Een afspraak is blijkbaar geen afspraak’, zei Van Zanen. 
Ook is er onvrede dat de opschalingskorting niet volledig van tafel is, en dat het kabinet het geld om te investeren in de woningbouw (1,6 miljard euro) weghaalt bij gemeenten. Ook de aanwijzing van toenmalig staatssecretaris Ankie Broekers-Knol, die vijf gemeenten verplichtte asielzoekers op te vangen zonder dat daar een juridische grondslag voor was, zette kwaad bloed. ‘Dat is geen gelijkwaardig bestuur op basis van wederkerigheid en vertrouwen.’ (RvdD)


BZK-minister Hanke Bruins Slot: ‘Ik herken de teleurstelling’

Minister Hanke Bruins Slot van Binnenlandse Zaken ‘herkent’ de teleurstelling van gemeenten over onderdelen van het nieuwe regeerakkoord. Dat zei ze tijdens de algemene ledenvergadering van de VNG.

Bruins Slot was te gast op de ALV. Ze hoorde daar VNG-voorzitter Jan van Zanen herhalen dat de nieuwe coalitie een ‘valse start’ maakt. Van Zanen wees onder meer op de bezuinigingen die het kabinet wil doorvoeren op de jeugdzorg. Daarmee legt het de uitspraak van de Commissie van Wijzen in de arbitragezaak over de jeugdzorg naast zich neer, zei Van Zanen, terwijl juist was afgesproken dat de uitspraak ‘van kaft tot kaft’ zou worden uitgevoerd. In die uitspraak was vastgelegd dat er bijna 1,5 miljard euro bij moest komen voor de jeugdzorg. De nieuwe coalitie haalt daar vanaf 2025 alweer 500 miljoen euro af. 
Daarnaast zijn de gemeenten ontevreden dat het kabinet de opschalingskorting niet schrapt, maar slechts bevriest. In 2026 komt de begroting vooralsnog in volle omvang terug. Daardoor kunnen gemeenten alsnog niet investeren.

Randvoorwaarden op orde

Bruins Slot ziet het als haar opdracht om te zorgen ‘dat de randvoorwaarden op orde zijn’, zodat decentrale overheden slagvaardig kunnen optreden. Ze wil onder meer werk maken van een uitvoeringstoets, zodat bij decentralisaties vooraf geregeld kan worden dat de verantwoordelijkheden en financiën op orde zijn.
Over de bezuiniging op de jeugdzorg zei Bruins Slot dat die ‘rauw op je dak’ valt. ‘Ik herken de teleurstelling, maar kan de bezuinigingen niet anders maken’. Ze noemde het ‘cruciaal’ dat de gemeentefinanciën stabieler worden en wil daar graag het gesprek met gemeenten over aangaan. 

Gedeputeerde

De nieuwe minister is lid van het CDA. Tot haar benoeming in het kabinet was ze gedeputeerde in Utrecht. Ook was ze lang lid van de Tweede Kamer. Ze komt uit een burgemeestersfamilie: zowel haar vader als grootvader was burgemeester. (RvdD)


Gemeenten stellen voorwaarden aan invoering nieuw gemeentefonds

Het nieuwe verdeelmodel van het gemeentefonds kan per 1 januari 2023 worden ingevoerd, maar alleen als het rijk aan de slag gaat met verdere verbeteringen van de verdeelsleutel en ook de andere adviezen uit een eerder ROB-advies worden opgevolgd.

Op de ALV stemde 90 procent van de gemeenten in met een resolutie met deze strekking. De gemeenten sluiten zich daarbij aan bij een advies van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB). Die stelde dat het nu voorgestelde verdeelmodel van het gemeentefonds weliswaar een verbetering is van het huidige stelsel, maar ‘nog steeds problemen’ kent. Zo kent het systeem nadelige gevolgen die ‘niet goed verklaarbaar zijn’. Onder meer een aantal kleinere gemeenten met veel sociale problemen gaat er in het nieuwe systeem fors op achteruit. De ROB adviseerde daarom het verdeelmodel in te voeren per 1 januari 2023, maar met een aantal beperkingen. Zo zou het model maar voor drie jaar ingevoerd mogen worden. Dat moet het kabinet en de gemeenten de ruimte geven om er nog aan te sleutelen, waarna het in 2026 ingevoerd zou moeten worden.

Effecten

Ook mogen de effecten voor gemeenten niet groter zijn dan 15 euro per inwoner per jaar, dus maximaal 45 euro in drie jaar tijd. Het nieuwe verdeelmodel heeft nu voor vijftig gemeenten tot gevolg dat ze er meer dan 60 euro per inwoner op vooruitgaan. Tegelijk gaan zo’n veertig gemeenten er met eenzelfde bedrag per inwoner op achteruit.
In een reactie schreef toenmalig minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken in december de adviezen van de ROB te willen overnemen. ‘Uitgangspunt hierbij is dat de nieuwe verdeling op een financieel beheersbare manier wordt ingevoerd en het verdeelmodel verder wordt verbeterd.’

Sigaar uit eigen doos

Een aantal gemeenten had wel zorgen over de mogelijkheid dat het niet lukt om het nieuwe model volgend jaar in te voeren. In de resolutie staat de oproep dat gemeenten die nadeel ondervinden van dat eventuele uitstel, daarvoor door het rijk gecompenseerd moeten worden.
Het moet gaan om extra geld, benadrukte de Amsterdamse wethouder en voorzitter van de VNG-commissie Financiën Victor Everhardt. Het kan niet zo zijn dat het geld bij andere gemeenten wordt gehaald. ‘Het moet geen sigaar uit eigen doos worden.’ (RvdD)


‘In ventileren moet je investeren’ 

In ventileren moet je investeren. Met die oneliner omarmde de Utrechtse wethouder Eelco Eerenberg namens het VNG-bestuur de oproep van gemeenten aan het kabinet om stappen te zetten voor frissere en duurzamere schoolgebouwen. 

De algemene ledenvergadering stemde massaal voor een motie van Kerkrade die het bestuur van de koepel oproept ‘met hoge prioriteit’ in gesprek te gaan met het nieuwe kabinet en de Tweede Kamer over meer geld voor het coronaproof maken van schoolgebouwen. De landelijke subsidieregeling biedt onvoldoende mogelijkheden door het grootschalig verbeteren van het binnenklimaat op scholen. Terwijl recent onderzoek van het RIVM heeft uitgewezen dat ventileren helpt om besmettingen met het coronavirus via de lucht te beperken. 

Nood

De Goudse D66-wethouder Thierry van Vugt zei nog dat de nood bij schoolgebouwen verder gaat dan alleen ventileren. Door de coronacrisis zijn ook de kosten voor nieuw- en verbouw enorm gestegen tot een niveau dat steeds verder uit de pas loopt met de beschikbare budgetten. 
Van Vugt toonde zich verbaasd dat in het regeerakkoord de nodige investeringen in onderwijshuisvesting niet worden genoemd. Hij wil het initiatief nemen om samen met collega-wethouders een expertiseteam ¬samen te stellen dat de nieuwe minister voor Primair en Voorgezet Onderwijs, Dennis Wiersma, kan bijpraten over wat ‘echt nodig is’. 
Eerenberg beloofde dit met spoed op te pakken in de gesprekken met het rijk. Hij bracht in herinnering dat in maart de VNG het vorige kabinet ook al op het belang van investeren in onderwijshuisvesting had gewezen. (LM)


Klimaatakkoord alleen onder juiste financiering en samenwerking

De urgente opgave om iets aan de klimaatverandering te doen, vraagt om sterke gemeenten en een gezamenlijk optreden van alle overheden. De gemeenten hebben in de afgelopen periode laten zien dat ze de afspraken uit het Klimaatakkoord nakomen. Het is nu aan het rijk om ook de benodigde stappen te zetten. 

Dat stelde de VNG tijdens de ALV. Die benodigde stappen van het rijk zijn hard nodig. De gemeenten staan immers aan de vooravond van daadwerkelijke uitvoering van het Klimaatakkoord.
Gemeenten kunnen niet aan de slag zonder de drie gestelde randvoorwaarden. Ten eerste is de transitie haalbaar en betaalbaar voor de samenleving, ten tweede hebben gemeenten de beschikking over de juiste bevoegdheden en ten derde ontvangen ze een billijke vergoeding van de lokale uitvoeringslasten. Prinsjesdag bood al geen soelaas. Het regeerakkoord stelt de gemeenten ook niet gerust.
Met Prinsjesdag stelde het demissionaire kabinet voor 2022 70 miljoen euro beschikbaar voor de uitvoering door medeoverheden. De omvang van dit bedrag is gebaseerd op bekostiging in eerdere jaren. Tegelijkertijd is er fors meer nodig om als gemeenten tot uitvoering van het Klimaatakkoord te kunnen overgaan. 

Veelvoud

De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) raamt deze kosten op een veelvoud van het nu beschikbare bedrag. Dat in de rijksbegroting over de volle breedte een bedrag is uitgetrokken van 6,5 miljard voor intensivering van het klimaatbeleid over meerdere jaren, doet daar niets aan af. Er is wat betreft de VNG veel meer nodig om de doelen uit het Klimaatakkoord te halen en de transitie haalbaar en betaalbaar te maken voor de inwoners. 
De nieuwe regeringscoalitie blijkt 35 miljard uit te trekken voor de CO2-reductie. De vergoeding van de uitvoeringslasten loopt op naar 800 miljoen euro in 2025. De VNG noemt het onduidelijk of dat voldoende is en wijst erop dat gemeenten geen additionele taken op zich nemen als het bij deze uitvoeringsmiddelen blijft. Ook moet nog helder worden wat de nu beschikbaar gestelde middelen betekenen voor de huidige opgaven voor gemeenten in het Klimaatakkoord. (MM)


‘Neem inwoners mee bij aanpak corona’

De samenleving zal de komende periode met corona moeten leren leven. Maar een succesvolle aanpak is alleen mogelijk wanneer op gemeentelijk niveau inwoners, bedrijven en organisaties worden meegenomen. 

Dat staat in een motie die op de algemene ledenvergadering van de VNG met algemene stemmen is aangenomen. Indiener Paul Depla, burgemeester van Breda, pleit er in de motie voor om bij het nemen van coronamaatregelen te zoeken naar een evenwicht tussen het gezondheidsaspect en de effecten op sociaal, maatschappelijk en economisch terrein. 
Daarnaast moeten gemeenten de mogelijkheid krijgen om, met inachtneming van de landelijke regels, te kijken hoe de samenleving wél veilig open kan. En het kabinet moet met een perspectief voor de lange termijn komen.
Volgens wethouder Joanne Blaak-van de Lagemaat (CDA) van Hoeksche Waard is er voor de jeugd en de ondernemers al sprake van code zwart. ‘De samenleving moet weer open’, zo ondersteunde zij de motie; ‘uiteraard onder randvoorwaarden’. 
Ook burgemeester Jos Wienen van Haarlem vroeg met klem om een versoepeling van de coronasamenleving. ‘We moeten terug naar de situatie van vóór de huidige lockdown.’ Hij pleitte voor een helder, landelijk beleid. (LM)