Peter Snijders, voorzitter van de VNG-commissie Informatiesamenleving, spreekt enthousiast over de Digitale Agenda Gemeenten 2024-2028, het stuk dat binnenkort verschijnt en de komende vier jaar leidend is voor de inzet van de VNG en de individuele gemeenten. Evenals haar voorganger wordt deze agenda geschreven langs drie hoofdlijnen: de basis op orde, kansen benutten, en ‘normeren en democratiseren’ – zeg maar de ethische aspecten van digitalisering. Na een periode waarin de VNG vooral thema’s op de agenda zette, is het nu tijd om aan de slag te gaan. Vanuit de eigen gemeentelijke kracht, zegt Snijders daar nadrukkelijk bij. Niet meer slaafs volgen wat het rijk of Europa bedenkt, maar zelfbewust, als een gelijkwaardige gesprekspartner van de Haagse departementen en softwareleveranciers. ‘We zijn volwassen geworden’, zegt hij. ‘Dat zien ze in Den Haag inmiddels ook.’

Wat is er veranderd?
‘Vijf, tien jaar geleden strooiden ministeries van alles uit over gemeenten. Onder de noemer van de digitale agenda moesten duizend bloemen bloeien. Heel veel luchtballonnetjes, ook van gemeenten trouwens. Toen waren er al wethouders en burgemeesters die waarschuwden: we hebben nog niet eens onze basisbestanden en onze infrastructuur op orde, laten we daar nou eerst eens voor zorgen voor we allerlei mooie dingen gaan doen. We hebben sindsdien belangrijke stappen gezet, bijvoorbeeld met onze gemeenschappelijke informatievisie Common Ground. Dat die basis op orde is, dat is het allerbelangrijkst. Daar moeten we aan blijven werken.’

U zegt dat Den Haag gemeenten inmiddels serieuzer neemt…
‘Begin dit jaar presenteerde het kabinet een overheidsbrede visie op generatieve AI, kunstmatige intelligentie. Daarmee loopt het voorop in Europa. De overheid liep vaak jaren achter, dan was iets allang aan de gang in de samenleving en dan moesten wij nog eens gaan bedenken hoe we daarmee om zouden gaan. Ook hierin hebben we dus stappen gezet en als VNG hebben we daar volop aan mee kunnen doen. Dat zegt iets over de verhoudingen. We hebben geluk met deze staatssecretaris (Alexandra van Huffelen, red.), zij en de gemeenten hebben een hechte band met elkaar ontwikkeld.
‘Als voorzitter van de VNG-commissie ben ik aan de ene kant trots op wat we in de steigers hebben gezet, maar aan de andere kant constateer ik dat de ontwikkelingen in de samenleving razendsnel gaan. Het hele datagedreven werken, de nieuwe mogelijkheden van AI, de digitale veiligheid die echt op een heel ander niveau is aangekomen. We hebben een been bijgetrokken, maar het is een marathon waarin we steeds moeten blijven versnellen.’

Dat zou ook mijn oproep aan lokaal Nederland zijn: zoek elkaar op

U zei het al: de overheid loopt vaak achter de ontwikkelingen aan. Frustreert dat?
‘Gefrustreerd, nee. Ik zie in de commissie een enorme gedrevenheid en passie om dit op te pakken. Maar dat kunnen gemeenten niet afzonderlijk, we hebben elkaar heel hard nodig. Dat heeft al veel moois opgeleverd, de Informatie Beveiligingsdienst (IBD) bijvoorbeeld. Iedereen beseft: we moeten dit slim aanpakken, niet iedereen hoeft het wiel weer uit te vinden. Dat zou ook mijn oproep aan lokaal Nederland zijn: zoek elkaar op. Mijn eigen provincie is een goed voorbeeld. De afdeling Overijssel van de VNG heeft een eigen platform informatiesamenleving opgezet. In Zwolle beschikken wij over capaciteit en kennis, dus onze mensen ondersteunen dat platform zodat alle gemeenten ervan kunnen profiteren.’

Was het bewust beleid van Zwolle om specialisten de organisatie binnen te halen?
‘Ja, we zien grote opgaven op ons af komen en digitalisering kan daarbij helpen. Denk aan de verduurzaming van de stad, het mobiliteitsvraagstuk, de energietransitie. Of de veiligheid, we zien een enorme toename van cybercriminaliteit en ondermijning. We zijn ook aan de slag gegaan met Digital Twin, de digitale tweelingstad. Daar zijn veel data voor nodig. Daar hebben we de afgelopen jaren mensen voor aangenomen. Maar je kunt wel veel data hebben, de vraag is wat je daar vervolgens mee doet. Wij zetten dit instrument in om Zwolle leefbaar te houden. Daarom houd ik me graag vast aan de drie lijnen van de digitale agenda, om het behapbaar te houden.’

De samenleving verwacht iets van de overheid, ook op digitaal gebied

Kansen benutten is de tweede lijn. Maar er zijn ook bedreigingen.
‘Zeker, daarom hebben we ook een ethische commissie, met mensen van buiten de gemeenteraad, uit de stad, en deskundigen. Zij beoordelen of wij wel goed met onze data en met de gegevens van onze inwoners omgaan. Die commissie rapporteert ook aan de raad, die zit er daarmee scherp bovenop. Je moet de risico’s serieus nemen, maar niet bang zijn om de kansen te benutten. Want voor alles geldt: we doen het voor onze inwoners.’

Staatssecretaris Van Huffelen wil het gebruik van ChatGPT door ambtenaren verbieden. Uw collega van Amsterdam wil het juist gebruiken om ambtenaren betere brieven te laten schrijven. Eén overheid, twee verschillende signalen.
‘Binnen de VNG is daar ook wel een stevige discussie over. Voor mezelf en voor Zwolle sprekend: de hele samenleving gebruikt ChatGPT, het biedt kansen. In Zwolle gaan we het niet verbieden, maar we willen wel dat de ambtenaren goed nadenken over de pro’s en contra’s. Normering is nodig, daarom hebben we dat visiestuk ook geschreven. Ook Europa stelt zich veel actiever op, als tegenwicht tegen de Big Tech. Dus ik snap de staatssecretaris, maar tegelijkertijd zeg ik: wij staan als gemeenten het dichtst bij de samenleving, daar kun je de ogen niet voor sluiten. Die samenleving verwacht iets van de overheid, ook op digitaal gebied.’

Uit recent onderzoek van het Rathenau Instituut blijkt dat werknemers die worden aangestuurd volgens algoritmen, zich minder autonoom en minder productief voelen. Dat kan ook voor gemeentepersoneel gelden.
‘Daarmee kom je bij de derde lijn van de digitale agenda, het ethische vraagstuk. Je wilt data gebruiken om efficiënter en effectiever te werken, om zuinig om te gaan met belastinggeld, vooral vanuit een oogpunt van goede en betrouwbare dienstverlening. Daarnaast wil je een goede werkgever zijn en zorgen voor een veilige en gezonde werkomgeving, met inspirerend werk. We hebben ook te maken met een krappe arbeidsmarkt. Mijn collega Ton Heerts van Apeldoorn zegt: we zullen het met de mensen die we nú hebben moeten doen voor de opgaven die op ons afkomen. En die opgaven zijn groot. Ook daarin kan AI helpen, zodat er capaciteit vrijkomt die we ergens anders kunnen inzetten.’

Je kunt processen wel wegdigitaliseren, maar uiteindelijk is er iemand verantwoordelijk

Dat geldt ook naar buiten toe: hoe voorkom je dat mensen vermorzeld worden in een systeem waar niemand zich verantwoordelijk voor voelt?
‘Daar moeten we ons bewust van zijn. Een ambtenaar moet zich ook veilig genoeg voelen om, als hij vermoedt dat iets niet klopt in het systeem, zich daarover uit te spreken. Juist aan de collegetafels zou hier aandacht voor moeten zijn, bestuurders moeten zich verantwoordelijk blijven voelen. Je kunt processen wel wegdigitaliseren, maar uiteindelijk is er iemand verantwoordelijk. Dus je moet checks and balances inbouwen en je af en toe de vraag stellen: hebben we het wel goed geregeld?
‘De VNG organiseert ook peer-to-peer-gesprekken. Ik heb daar zelf ook aan meegedaan, samen met de gemeente Eemsdelta. Dat was echt een eyeopener. Het bleek dat we op een aantal punten echt nog stappen moesten zetten. Voor mij was het een reden om het gesprek hierover in het college opnieuw te voeren. Ik zou het elke collega aanbevelen: voer die gesprekken, en kijk waar de witte vlekken in jouw organisatie zitten.’

Nog even over de politieke actualiteit. De VNG pleit voor een minister voor digitalisering. Verwacht u dat dat erin zit, met de partijen die nu onderhandelen over een nieuw kabinet?
‘Dat is een heel gemene vraag… Maar vanuit de inhoud zou dat buiten kijf moeten staan. In de laatste kabinetsformatie werd het uiteindelijk een staatssecretaris. Een goed begin, maar we moeten nu een stap vooruitzetten, er moet een minister voor digitaliseringszaken komen. En zo’n minister zou wat mij betreft een vicepremier moeten zijn om het belang van het onderwerp aan te geven. Digitalisering raakt de samenleving in haar volle omvang. Daar moet je het gewicht van een minister in kunnen leggen, want juist op dit thema is afstemming tussen alle beleidsterreinen nodig.’