Hij voelde zich behandeld als een crimineel die zijn inkomsten verzwijgt, zegt een veteraan in het rapport van de Veteranenombudsman. Hij was tijdens een missie gewond geraakt en kreeg sinds kort een Militair Invaliditeitspensioen. Dit inkomen had hij keurig bij de gemeente gemeld, omdat hij ook een bijstandsuitkering ontvangt. Toch volgde een ‘zeer respectloze en uiterst kwetsende’ behandeling, waarbij de bijstand zelfs een aantal maanden werd ingehouden. 
De klacht van deze veteraan zette Veteranenombudsman (en Nationale ombudsman) Reinier van Zutphen aan het denken. Weten gemeenten wel dat ze verplicht zijn om voor veteranen te zorgen? Vanwege hun bijzondere status als militair en de verantwoordelijkheden die ze op zich namen, geldt sinds 2014 een zorgplicht die is vastgelegd in de Veteranenwet. Niet alleen het rijk en Defensie, óók gemeenten moeten zorg dragen voor militairen die het Koninkrijk dienden in oorlogsomstandigheden en vredesmissies. 

Nederland telt ruim honderdduizend veteranen, een kwart daarvan werkt nog bij Defensie. Jaarlijks komen bij de Veteranenombudsman rond de driehonderd klachten binnen. Dat is misschien niet veel, maar de signalen zijn wel betekenisvol, zegt Van Zutphen. Zo noemt hij het voorbeeld van een leerplichtambtenaar die optrad tegen een gezin dat de kinderen thuishield van school op de dag dat de ouder terugkwam van een missie. Vaak is onwetendheid de reden dat gemeenten niet de juiste ondersteuning bieden, blijkt uit het rapport dat recent verscheen.

Thuisfront
De Veteranenombudsman onderzocht hoe goed gemeenten de Veteranenwet kennen en ernaar handelen. Dat blijkt vaak niet of nauwelijks het geval, zegt Van Zutphen. ‘Terwijl we weten dat na iedere missie 5 tot 10 procent van de teruggekeerde veteranen bijzondere begeleiding nodig heeft. Daar moeten veteranen niet om vragen, dat moet hun aangeboden worden.’ 

De onbekendheid met de Veteranenwet is spijtig, want de rol van gemeenten is sinds 2014 alleen maar belangrijker geworden, stelt Van Zutphen. ‘Denk aan Wmo-voorzieningen, schuldhulp en ggz die veteranen en hun gezinnen nodig hebben. We kregen indringende voorbeelden dat gemeenten zich geen raad weten met een dergelijke hulpvraag.’ 

Vergewis je ervan of je te maken hebt met een veteraan, is daarom zijn oproep aan gemeenten. ‘Je hoeft niet alle hulp als gemeente zelf in huis te hebben, maar je moet wel weten waar je die kunt vinden.’ Ook een andere taak van gemeenten, veteranen erkennen en waarderen, wordt lang niet overal even serieus opgepakt. De verschillen zijn bovendien groot: de ene gemeente nodigt veteranen alleen uit bij de 4 en 5 mei-vieringen, andere betalen de huur van een ontmoetingsplek en ondersteunen bij projecten waarin verhalen actief met andere inwoners worden gedeeld.  

Een goed voorbeeld vindt hij De Oude Stomp, een huiskamer voor het thuisfront van veteranen in Alphen aan den Rijn. ‘Dat is bijna een Wmo-voorziening, zonder dat daar overigens Wmo-geld aan te pas komt. Via subsidies betaalt de gemeente mee aan de huur van de locatie.’ 

Persoonlijke betrokkenheid
Toch komt een hart voor veteranen nog te vaak voort uit persoonlijke betrokkenheid van een bestuurder of ambtenaar, blijkt uit het rapport. Nana Bies is zo’n ambtenaar. Ze werkt voor het kabinet van de burgemeester in de Utrechtse Heuvelrug. Zowel haar partner als haar vader is veteraan, ze werden uitgezonden naar respectievelijk Libanon en Nieuw-Guinea. ‘Dat was weliswaar voordat ze in mijn leven kwamen, toch begrijp ik goed wat het betekent om veteraan te zijn.’ Kijk eens naar foto’s van veteranen, zegt ze ter verduidelijking. ‘De blik voor, tijdens en na een missie is vaak een heel andere.’

Na elke missie heeft 5 tot 10 procent van de veteranen bijzondere begeleiding nodig

Vergeten
Bies is sinds 2006 voorzitter van de Werkgroep Veteranen op Utrechtse Heuvelrug, die jaarlijks een Veteranendag organiseert. Later kwam er ook een Veteranencafé bij waarvoor de gemeente inmiddels een deel van de huur betaalt. ‘Zet veteranen bij elkaar en er is al snel herkenning’, is de ervaring van Bies. Of een missie recent of langer geleden was, maakt daarbij niet veel uit. Een maandje veteranencafé overslaan vanwege de vakantieperiode gaat er bij de veteranen op de Heuvelrug niet in. ‘Liever niet’, is dan de reactie.

Vanwege de militaire kazerne in Doorn telt Utrechtse Heuvelrug veel veteranen. Navraag bij het sociaal dorpsteam leerde Bies echter dat de vierhonderd veteranen zich hier zelden melden. Ze weet dat gemeentelijke hulpverleners deze groep gemakkelijk over het hoofd zien, ‘maar andersom is ook het geval. Een veteraan is zich vaak niet bewust dat klachten mogelijk gerelateerd zijn aan de missie.’ Het zou goed zijn als gemeentelijke loketten standaard zouden navragen of ze te maken hebben met een veteraan, denkt ze.

De VNG en landelijke steunpunten als het Veteranenloket weten elkaar nog onvoldoende te vinden, is een van de conclusies van het rapport. 

Bies juicht de aanbeveling van de Veteranenombudsman toe voor nauwer contact tussen betrokken instanties. Niet altijd valt gemeenten volgens haar iets te verwijten. ‘Bij de invoering van de Veteranenwet lijkt Den Haag bijna tien jaar te zijn “vergeten” om gemeenten in de communicatie mee te nemen’, stelt ze. 

Zet veteranen bij elkaar en er is al snel herkenning

‘De VNG was niet expliciet betrokken bij de wet’, vult burgemeester Martijn Vroom aan van Leidschendam-Voorburg. Dan valt een zorgplicht rauw op het dak van gemeenten. ‘Zodra het over plicht gaat, worden ze sowieso nerveus. Zeker als je bedenkt dat er geen euro voor is vrijgemaakt en gemeenten al zoveel op hun bordje hebben.’ Toch denkt Vroom dat het zeker geen onwil van gemeenten is. ‘Er zijn er genoeg die meer willen dan een anjerperkje en een plaatselijke veteranendag. Ze weten alleen niet hoe ze hier handen en voeten aan moeten geven.’

Kennismaking
Vroom heeft inmiddels wel ervaring met deze doelgroep. Als burgemeester van Krimpen aan den IJssel, waar hij tot voor kort in functie was, bouwde hij een divers aanbod op voor de 150 veteranen. Hij ging persoonlijk langs op huisbezoek, er is een veteranencafé in een brandweerkazerne en op 4 mei vormen veteranen de erehaag. Daarnaast ondersteunde de gemeente bij de bouw van een website met missieverhalen en is er regelmatig aandacht voor deze groep in het kwartaalblad van Krimpen aan den IJssel.

Ook bij Vroom is persoonlijke betrokkenheid de reden voor zijn inzet voor veteranen. Zijn grootouders zaten tijdens de oorlog in het verzet. ‘Als oudste kleinkind heb ik ervaren hoe moeilijk ze het hadden met het delen van wat ze hebben meegemaakt. Vandaar dat ik veteranen stimuleer om over hun ervaringen te praten.’ 

Eerder dit jaar stapte Vroom over naar Leidschendam-Voorburg. Daar wordt op dit moment nog niet zoveel georganiseerd voor de groep, ontdekte hij. ‘Maar de eerste kennismaking met een van de driehonderd veteranen staat al in mijn agenda’. Ook hier denkt hij al na over een rol tijdens 4 mei. ‘Daarnaast ben ik een groot voorstander van veteranen voor de klas. Ik zie dat als een onderdeel van burgerschapsvorming.’

In Krimpen aan den IJssel was ook het Wmo-loket voorbereid op vragen van veteranen. ‘En ze wisten naar welke instanties ze konden doorverwijzen als ze tegen muren opliepen.’ Zo bestaat er een uitgebreid netwerk van nuldelijnszorg, waarbij veteranen elkaar onderling ondersteunen. Er is veel geregeld, vult ombudsman Van Zutphen aan, maar veel gemeenten weten het niet. Een van zijn aanbevelingen luidt dan ook om de hulp voor veteranen en hun gezinnen op te nemen in het Wmo-handboek.

Veteranen Search Team
Over een jaar bestaat de Veteranenwet tien jaar en onderzoekt de Veteranenombudsman opnieuw hoever gemeenten zijn opgeschoten met de aanbevelingen. Van Zutphen hoopt dat méér gemeenten dan een ontmoetingsplek hebben ingericht en een deel van de huur zullen betalen. Verder zal hij kijken of de alertheid op veteranen bij gemeentelijke instanties is toegenomen. Zodat vaker de vraag wordt gesteld of inwoners bij Defensie hebben gewerkt en op missie zijn geweest.

Ten slotte wil de Veteranenombudsman niet alleen de plichten tegenover veteranen benadrukken. Want deze groep geeft de samenleving ook iets terug, is zijn ervaring. Of het nu is in de vorm van lessen aan schoolkinderen of bij de opsporing van vermiste personen in het Veteranen Search Team dat samenwerkt met de politie. ‘Ik heb daar veel bewondering voor. Een onderbelichte rol van veteranen waar gemeenten meer oog voor zouden moeten hebben.’