Waarom een grotere weerbaarheid van Nederland belangrijk is? Om die vraag te beantwoorden, grijpen burgemeesters Ton Heerts (Apeldoorn) en Marianne Schuurmans (Haarlemmermeer) naar voorbeelden uit het buitenland. Bijvoorbeeld naar de hevige regenval en felle overstromingen in en rond Valencia in het zuidoosten van Spanje, in oktober vorig jaar. Die lieten volgens Marianne Schuurmans zien ‘dat er altijd mensen opstaan om zaken te gaan regelen en vrijwilligers te zoeken’. Weerbaarheid geeft kracht, benadrukt ze. ‘Als je weet wat er mogelijk op je af kunt komen en je daarop voorbereidt, maakt dat mensen sterker. Kijk maar naar landen die dit beter hebben geregeld, zoals Oekraïne.’

Stroomuitval
Ton Heerts illustreert het belang van weerbaarheid met voorbeelden van nóg recenter datum. De stroomuitval in Spanje en Portugal van eind april laat volgens hem de urgentie zien van een goede voorbereiding. ‘We kunnen denken dat we eindeloos de tijd hiervoor hebben, maar je ziet dat het gewoon gebeurt. Als je diep onder de grond zit en de metro valt uit, dan is het echt donker. Je hebt nog even iets van batterij van je mobiel met het licht, maar dat is het dan ook. Het kan ons allemaal overkomen.’ En is ook al het geval, ook hier in Nederland. ‘Onlangs nog hadden provincies en gemeenten te maken met grote DDoS-aanvallen op de digitale systemen.’

Bestuurlijke tafel
Heerts en Schuurmans nemen sinds enige tijd plaats aan een ‘bestuurlijke tafel’ onder leiding van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Daar wordt gesproken wie precies waar over gaat als er sprake is van langdurige ontwrichting.
‘Strijdkrachten vertelden ons wat er mogelijk op ons af zou kunnen komen en keken in eerste instantie naar het Veiligheidsberaad’, zegt Marianne Schuurmans, die portefeuillehouder bevolkingszorg is in dit bestuursorgaan voor veiligheidsregio’s. ‘Wij hebben toen gezegd: laten we eerst onderzoeken wat dat precies behelst en wat de meest logische plek is om taken te beleggen.’

Onwenselijk
Omdat er wordt gesproken over zowel militaire als hybride bedreigingen, zitten ook Defensie en de NCTV aan de bestuurlijke tafel. Vanuit de gemeenten zijn de VNG en het Veiligheidsberaad aangehaakt. ‘Een zoektocht op weg naar een meer efficiënte samenwerking’, noemt Ton Heerts het proces. ‘Dit is een weg die we nog nooit hebben bewandeld’, vult Marianne Schuurmans aan. ‘De VNG en het Veiligheidsberaad, hand in hand. We moeten daarbij een verdeling toepassen die het meest natuurlijk is. De veiligheidsregio’s gaan over de crisis en de gemeenten zijn juist heel erg belangrijk bij het versterken van de weerbaarheid in onze samenleving.’
Gemeenten spelen daarbij een cruciale rol, denkt ze. ‘Niet alleen bij het vergroten van de bewustwording bij burgers, maar ook bij het inrichten van toekomstige (informele) steunpunten, zoals dorpshuizen en kerken of sportkantines.’
Namens de VNG neemt Heerts, als waarnemend voorzitter van de commissie Bestuur en Veiligheid, het voortouw in het overleg. ‘Veiligheidsregio’s zijn primair gericht op een crisis die zich in korte tijd afspeelt’, stelt Heerts. ‘Daarna ligt de bal al heel snel bij gemeenten.’
Alleen het Veiligheidsberaad de coördinatie laten doen, zoals tijdens de corona­crisis, is bij langdurige problemen niet wenselijk, zegt hij. ‘Dat moet samen met de gemeenten gebeuren, anders is het te ver weg van de wijken en buurten georganiseerd.’

Uitwijkpunten
‘Onze taak is vooral coördineren en stimuleren, maar het is niet waar alles moet beginnen’, relativeert Heerts de rol van de bestuurlijke tafel. Weerbaarheid is méér dan goed bestuur.  Sociale cohesie, burgers die klaarstaan voor elkaar en het samen weten te redden, daar begint resilience volgens hem. ‘Een eigenschap die zich niet van bovenaf door een ­bestuurlijke tafel laat sturen’, denkt hij. ‘De kracht zit in de samenleving zelf. De gemeente kan dat natuurlijk coördineren. Maar uiteindelijk gaat het over mensen die buren hebben, die in een straat wonen, een buurtje, een dorp of een stad.’
De overheid mag vinden dat burgers meer moeten doen, twee derde van die burgers vindt nog steeds dat dit primair de verantwoordelijkheid is van de overheid.  ‘We hebben nog een enorme slag te maken’, erkent Heerts. ‘Vooral in het bewustzijn, omdat veel mensen zijn grootgebracht met het idee dat een overheid je overal bij helpt. Maar in dit geval zal de overheid niet in staat zijn om alles te regelen.’

Veel mensen zijn grootgebracht met het idee dat een overheid je overal bij helpt

‘We moeten duidelijk maken dat er omstandigheden zijn waarin burgers op zichzelf zijn aangewezen’, denkt Schuurmans. Het baart haar zorgen dat nog maar een kwart van alle Nederlanders een noodpakket in huis heeft.
Naast bewustwording is het inrichten van ‘uitwijkpunten’ een eerste prioriteit voor gemeenten. Zij moeten tweeduizend tot drieduizend plekken inrichten waar inwoners in geval van nood naartoe kunnen gaan. Dat kan een dorpshuis zijn, een school of een clubhuis. Inwoners kunnen hier informatie krijgen en aankloppen voor noodvoorzieningen. Ook is er noodstroom en een ouderwetse telefoon. Aan het rijk is 50 miljoen euro gevraagd om de steunpunten in te richten. Maar de hulp in de wijken en dorpen moet van onderop komen.

Checklists
Schuurmans maakt sinds april dit jaar een tournee langs dorpen en stadskernen in haar gemeente. Ze bespreekt met inwoners wat een logische plek is voor zo’n steunpunt en gaat op zoek naar sleutelfiguren die zo’n plek in geval van crisis kunnen runnen. De dorps- of wijkbewoners moeten ‘samenredzaam’ worden, stelt ze. ‘Buren weten wie in de straat kwetsbaar zijn en extra ondersteuning nodig hebben.’ Met de bijeenkomsten wil ze óók de angst bij burgers wegnemen. ‘Als je weet hoe je je als gemeenschap samen kunt redden, kan dat burgers minder angstig maken’, denkt ze. 
Ze benadrukt dat niet alleen burgemeesters maar hele colleges aan zet zijn. ‘Iedereen moet vanuit zijn portefeuille weten welke knelpunten er zijn en met partijen aan de slag gaan. Neem de zorg. Hoe gaan we zonder digitale dossiers bij een crisis zorg verlenen, hoe regel je dat medicatie er op tijd komt?’

Strijdkrachten vertelden ons wat er mogelijk op ons af zou kunnen komen

Nu is Justitie en Veiligheid in de lead aan de bestuurlijke tafel, vult Ton Heerts aan, maar dat kan straks worden uitgebreid naar zorg, economische zaken en sociale zaken. Van de zaken die zij in gang zetten moeten ook de wethouders in bijvoorbeeld het sociaal domein en de zorg op de hoogte zijn. 
De VNG gaat met checklists, een handreiking en goede praktijkvoorbeelden het komend jaar zoveel mogelijk gemeenten meenemen in het proces. Ook alle veiligheidsregio’s hebben inmiddels een event georganiseerd, zegt Schuurmans. Naast burgers zijn ook bedrijven een belangrijke partij om aan te spreken. ‘We roepen ondernemers op om mee te denken. Wat kunnen jullie doen voor inwoners in tijden van crisis?’
De essentie van al deze bijeenkomsten is ‘dat we onszelf voorbereiden’, stelt ze. Schuurmans heeft er vertrouwen in dat de gemeenschapskracht ook in Nederland het verschil gaat maken. ‘In tijden van nood staan altijd gewone mensen op die hele mooie dingen doen, kijk maar naar Valencia. Dat is iets waarop we als gemeenten willen bouwen.’