Gemeenten willen en moeten werken aan gezondheid en een gezonde leefomgeving, niet in de laatste plaats vanwege maatschappelijke ontwikkelingen zoals de toenemende gezondheidsverschillen in Nederland. Daarnaast zet de Omgevingswet een gezonde leefomgeving centraal, naast veiligheid en goede omgevingskwaliteit. Ook is er (nieuw) beleid, zoals het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA), het Integraal Zorgakkoord (IZA) en het programma Gezonde Leefomgeving (ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport), waarin doelen voor gemeenten opgenomen zijn. Bovendien bieden de woningbouwambities, inzet om de openbare ruimte aan te passen aan klimaatverandering en de energietransitie meekoppelkansen.

Werken aan de gezonde leefomgeving gebeurt vanuit verschillende invalshoeken en beleidsterreinen. Het is daarmee een integrale opgave die als een satéprikker door alle beleidsthema’s heen gaat. In 2022 heeft de VNG het position paper ‘Samenwerken aan de gezonde leefomgeving’ gemaakt. Hierin zijn tien uitgangspunten voor beleid en uitvoering opgesteld. Omdat de gezonde leefomgeving zo’n breed en domeinoverstijgend onderwerp is, kan het lastig zijn om tot een goede aanpak te komen. Gemeenten hebben verschillende maatregelen, instrumenten, planregels en normeringen beschikbaar, maar waar vindt u die, hoe bepaalt u uw aanpak en hoe begint u met implementeren? Met deze handreiking geeft de VNG handvatten om deze vragen te beantwoorden.

Omdat deze handreiking specifiek gericht is op wat gemeenten kunnen doen, verschilt ze van andere handreikingen. Waar mogelijk verwijzen we naar andere bronnen, overzichten en databases.

Er bestaan verschillende definities van de gezonde leefomgeving. De VNG sluit zich aan bij de definitie die in het programma Gezonde Leefomgeving van het ministeries van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) wordt gebruikt:

Een gezonde leefomgeving is een leefomgeving die als prettig wordt ervaren, die uitnodigt tot gezond gedrag en waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is.

In een gezonde leefomgeving wonen, werken en recreëren inwoners in een veilige en gezonde omgeving die uitnodigt tot gezonde keuzes. Ze worden beschermd tegen schadelijke effecten van (zware) industrie, agrarische activiteiten, mijnbouwactiviteiten, verkeer, infectieziekten en houtstook. Ze hebben gelegenheid om (veilig) te bewegen en verblijven in de leefomgeving. Ze hebben toegang tot gezonde voeding in de buurt, tot sociale contacten en activiteiten die een bijdrage leveren aan de samenleving en hun leefomgeving. De gezonde leefomgeving gaat dus om sociale en fysieke factoren en om gezondheidsbescherming en gezondheidsbevordering.

Het concept positieve gezondheid, dat breed bekend is binnen het sociaal domein, helpt in het werken aan de gezonde leefomgeving. Positieve gezondheid gaat uit van het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven om te gaan. Én om zo veel mogelijk eigen regie te voeren. De zes dimensies van Positieve Gezondheid zijn lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. Deze dimensies zijn door o.a. het Institute for Positive Health en Louis Bolk Instituut vertaald naar de leefomgeving. Per dimensie wordt aangegeven wat deze dimensie betekent in de leefomgeving. Bijvoorbeeld: herkenbaarheid en variatie, duurzaamheid en klimaat en ruimte voor diversiteit dragen bij aan het mentaal welbevinden. Bij de dimensie kwaliteit van leven kan aandacht uitgaan naar milieuaspecten.

Uitgeschreven tekst

Deze figuur toont een spinnenweb met de 6 dimensies van positieve gezondheid eromheen. Deze 6 dimensies zijn lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren.

Figuur 1 : De zes dimensies van positieve gezondheid (IPH, 2023)

Uitgeschreven tekst

Deze figuur toont de zes dimensies van positieve gezondheid in relatie tot de leefomgeving. Waarbij voor elke 6 dimensies is weergegeven hoe deze dimensie tot uiting kan komen in de leefomgeving:

• Aan het dagelijks functioneren dragen winkels en voorzieningen, bereikbaarheid, ov en parkeren en toegang tot informatie en hulp bij. 
• Lichaamsfuncties worden ondersteund door toegang tot gezond voedsel, beweging voor iedereen en zorg en ondersteuning. 
• Herkenbaarheid en variatie, duurzaamheid en klimaat en ruimte voor diversiteit dragen bij aan het mentaal welbevinden. 
• Cultuur en diversiteit, ervaren, leren en werken en ruimte voor rust en herstel dragen bij aan zingeving. 
• Aan de kwaliteit van leven dragen een veilige omgeving, prettig wonen en landschap, natuur en spelen bij. 
• Onder meedoen vallen ontmoeten en samenwerken, zinvol bezig zijn en activiteiten in de buurt.

Figuur 2: Positieve gezondheid in relatie tot de leefomgeving (IPH, z.d.) 

We beginnen de handreiking in hoofdstuk 2 met handvatten voor samenwerking op het thema gezonde leefomgeving, intern en extern. Hoofdstuk 3 biedt een antwoord op de hoe-vraag: hoe komt u als gemeente tot een aanpak voor de gezonde leefomgeving? We doen een voorstel voor een werkwijze. In hoofdstuk 4 geven we vervolgens een overzicht van maatregelen, instrumenten, planregels en normeringen die u al tot uw beschikking heeft. Deze zijn zo veel mogelijk voorzien van concrete voorbeelden.