‘Ik werkte al 25 jaar binnen de GGZ Noord-Holland-Noord (GGZ NHN) en deed ook toneel bij Artiance, het centrum voor de kunsten in Alkmaar’, vertelt systeemtherapeut Maaike Mathot. ‘Na een vrijdagavondvoorstelling dachten we: kunnen we dit niet inzetten voor de jongeren die via de GGZ NHN op ons pad komen? ‘

'Rond dezelfde tijd klopten 2 meiden bij ons aan die wel wat met toneel wilden', zegt Hanneke Vries, organisatieregisseur bij Artiance. 'Dat samen plantte een zaadje dat na veel brainstormen, uitproberen, mislukken en weer verder heeft geleid tot waar we nu staan: een levendige werkplaats waar jongeren weer opbloeien’.

Pioniersfase

De initiatiefneemsters benadrukken dat die lange pioniersfase noodzakelijk was. ‘Het is totaal anders dan we vanuit de GGZ NHN gewend zijn. Geen protocollen, productencyclus of indicatie met daaraan gekoppeld een geldstroom. Wel een op het oog risicovolle doelgroep, met lastig gedrag, complexe verledens en depressieve gevoelens, van wie sommigen na een behandeling moeite hebben de draad weer op te pakken. En dan willen wij handen en voeten geven aan iets wat nog nauwelijks is uitgedacht. Dat was en is best spannend’, vertelt Maaike. Hanneke: ‘En toch hebben we er altijd vertrouwen ingehad. Niet alleen de jongeren maar ook onze leidinggevenden en de gemeente waren van begin af aan enthousiast’. 

Dat wordt beaamd door beleidsmedewerker cultuur in Alkmaar, Sacha Zuiderduin. ‘We zagen al snel de niche en SPOT is inmiddels niet meer weg te denken. Dat het meerwaarde heeft is geen vraag, wel hoe we het willen verduurzamen en uitbreiden. In onze cultuurvisie is de verbinding met maatschappelijk welzijn een belangrijker pijler. Momenteel biedt de brede SPUK vanuit het GALA (Gezond en Actief Leven Akkoord) uitkomst, maar je wilt het eigenlijk structureel borgen, ook op het niveau van interventies’. 

Daarbij mag het unieke van SPOT – de lage drempel voor jongeren – niet verloren gaan. Daar is iedereen het over eens. ‘Binnenkomen via indicaties zou de doodsteek zijn’, bezweert Maaike. ‘Jongeren komen juist naar de activiteiten van SPOT omdat niets verplicht is. Het enige wat ze hoeven te doen is een appje sturen. Verder geen papierwerk, lange wachtlijsten of behandelplannen, alleen hun eigen motivatie en ideeën, waar de kunstdocenten op aansluiten’. 

Onconventionele aanpak

Natuurlijk zijn dingen soms best spannend, zoals de relatie met de leerplicht. SPOT is ook open op momenten dat andere jongeren op school zitten. ‘Daarom is goed contact met leerplichtambtenaren belangrijk. Die kijken hier met interesse naar en passen maatwerk toe. Ook zij zien dat het een aanvulling is op bestaand onderwijs- en zorgaanbod, zowel regulier als speciaal’, stelt gemeentelijk onderwijsmedewerker, Marit Dekker. Inmiddels benaderen zorgcoördinatoren SPOT als zij inzitten over specifieke jongeren, bijvoorbeeld of ze na vakantie wel weer op school komen. Maaike: ‘Wie lang thuis zit, ervaart een schoolgebouw als best eng. ’s Ochtends opstaan voor iets leuks – creatief bezig zijn, iets wat bij hen past – is dan net het zetje om ook weer naar school te gaan’. 

En de veiligheid? ‘Ook hier hebben we wel incidenten. Maar we leggen de verantwoordelijkheid zoveel mogelijk bij de groep zelf. Als er iets gebeurt dan praten we het uit. Laatst waren er sigaretten van een meisje gestolen. In plaats van direct de dader aan te pakken, hebben we het meisje in de groep laten vertellen wat de diefstal het met haar deed. Daarna was het snel opgelost’. 

De kracht van SPOT zit juist in die onconventionele aanpak. Fouten maken mag, benadrukt Maaike. ‘Kunst is daarom voor deze groep zo geschikt. Falen en opnieuw beginnen hoort bij kunst maken. Deze jongeren hebben vaak negatieve ervaringen opgedaan. Hier krijgen ze mee dat dit voor je ontwikkeling in de kunsten er gewoon bij hoort’.     

Ook voor de kunstdocenten bij Artiance was SPOT even wennen. Hanneke: ‘Hun professionele kwaliteit maakt dat jongeren boven zichzelf uit stijgen. En tegelijk zullen deze docenten altijd moeten meebewegen met de jongeren. Niemand hier heeft het over psychische kwetsbaarheid, dat is nooit de insteek. Maar het speelt op de achtergrond wel mee. De docenten moeten leren daarmee om te gaan.’

Van links naar rechts: Hanneke Vries, Maaike Mathot, Marit Dekker en Sacha Zuiderduin

De initiatiefnemers zien de creatieve verbinding tussen domeinen als de sleutel van het succes. ‘En dat vindt niet achter de bureautafels plaats, maar door goed te luisteren en kijken wat er onder mensen speelt’, aldus Hanneke. ‘Als we niet echt naar de jongeren hadden geluisterd was dit nooit gelukt. Vasthouden aan dát uitgangspunt is het belangrijkste om door te gaan. De rest volgt dan vanzelf wel’. 

Ondersteuning

Hadden ze achteraf meer ondersteuning kunnen gebruiken bij het opzetten van een dergelijk initiatief? Het is even stil. ‘Het belangrijkste is toch dat we ons gesteund weten, zowel binnen de eigen organisaties als bij de gemeente’, zegt Maaike. ‘Collega’s dragen dezelfde visie uit en als het nodig is kan ik hen bellen’. Dat op elkaar kunnen bouwen, ook als GGZ NHN en Artiance, is inderdaad cruciaal, vult Hanneke aan: ‘We zijn dit met z’n allen aangegaan, open en nieuwsgierig. We respecteerden elkaars inbreng en expertise, maar spraken van begin af aan dezelfde taal. Bij twijfel of vragen kunnen we bij elkaar terecht. Verder haal ik m’n support vooral bij de docenten, in wie ik alle vertrouwen heb. Wel is hulp nodig om dit uit te breiden, bijvoorbeeld naar de docentenopleidingen kunst en cultuur. Dat ligt buiten onze scope’.  

SPOT is voor vier jaar gefinancierd vanuit het Fonds voor Cultuurparticipatie, met de eerste twee jaar een aanvulling vanuit de brede SPUK. Dat het ook daarna nog bestaat, daar twijfelt niemand aan. Het project spreekt tot ieders verbeelding en werkt ook elders inspirerend. ‘Ik heb nog nooit zo vaak wethouders over de vloer gezien. Aan belangstelling, ook vanuit andere gemeenten, geen gebrek’, constateert Maaike.

Lees hier meer over SPOT Artiance en bekijk de video's

Over dit interview

In de propositie Samen cultuur borgen (VNG, januari 2024) benadrukken gemeenten de intrinsieke waarde van cultuur én de brede maatschappelijke meerwaarde ervan voor domeinen zoals gezondheid, welzijn en jeugd. Een creatieve blik draagt bij aan mentaal welbevinden, positieve gezondheid, en oplossingen voor sociale en ruimtelijke vraagstukken. Toch is samenwerking tussen domeinen niet vanzelfsprekend, vanwege verschillende stelsels en externe factoren.

Om gemeenten hierbij te ondersteunen, publiceert de VNG een reeks interviews met beleidsmakers en uitvoerders. De geïnterviewden vertellen wat nodig is om cultuur duurzaam te verbinden met andere domeinen, met als centrale focus: het versterken van de vitaliteit van (kwetsbare) inwoners via kunst- en cultuurparticipatie.

Kennisdeling en informatie 

Dit initiatief is een samenwerking van de VNG met LKCA, het Landelijk Kenniscentrum voor Cultuureducatie en Amateurkunst. LKCA biedt kennis en informatie en faciliteert kennisdeling bij onder andere gemeenten met als doel integrale beleidsvorming bij gemeenten. Vind hieronder meer informatie en het thema en kennisdossier Zorg en Welzijn. 

Meer informatie

• Jeugdzorg heeft baat bij culturele interventies - LKCA
• Kennisdossier Cultuur en jongeren - LKCA 
• Met cultuur verbeter je het mentaal welzijn van jongeren
• Krachten bundelen in cultuur, zorg en welzijn - LKCA
• Cultuurparticipatie en Positieve Gezondheid: kunst als (ver)wondermiddel - LKCA
• Versterken wat er al is - LKCA (culturele leerecosystemen)
• Werkzame elementen van cultuurparticipatie voor jongeren - Trimbos-instituut 
• Launch Event – Arts in Health Netherlands